Polska. Ludność. Regiony i grupy etnograficzne
 
Encyklopedia PWN
Polska. Ludność. Regiony i grupy etnograficzne
Zasadniczy trzon ludności Polski stanowi ludność wywodząca swoje pochodzenie od zachodniosłow. plemion, zamieszkujących dorzecza Wisły i Odry w czasach kształtowania się państwa polskiego. Więź państw., wspólnota języka i bliskość kultury tych plemion spowodowały rozciągnięcie na ogół mieszkańców ziem Polski nazwy odnoszącej się początkowo do plemienia, które narzuciło innym swą hegemonię (łac. Poloni od pol. Polanie, później Polacy). W obrębie terytorium Polski przetrwał, z niewielkimi zmianami, co najmniej do końca XVIII w. związany z odrębnościami plemiennymi podział na regiony, które charakteryzują również rozbieżności w rozwoju gosp. i kulturalnym. Są to długo utrzymujące swoistą kulturę (również gwary) następujące dzielnice kraju: 1) Wielkopolska — w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan; 2) Śląsk — w dorzeczu górnej Odry; jako zwarty region ukształtował się dopiero w granicach państwa pol. z terytoriów drobniejszych plemion: Ślężan, Dziadoszan, Bobrzan, Gołęszyców, Opolan; 3) Małopolska — w pasie wyżyn dorzecza górnej i częściowo środkowej Wisły; dawne terytoria plemienne Wiślan i (hipotetycznych) Lędzian; późniejsze odrębności kulturowe Krakowiaków i Sandomierzan odpowiadają zapewne starszym strukturom etnicznym; 4) Mazowsze — w krainie wielkich dolin nad środkową Wisłą i dolnymi biegami jej dopływów: Bzury, Pilicy, Narwi, Wieprza; 5) Pomorze — w szerokim pasie południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego od ujścia Odry po Wisłę, oddzielone od Wielkopolski bagnami nad Notecią.
Powiązania tych terytoriów były różne. Silne związki kult. istniały np. pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, Śląskiem i Małopolską. Opóźnione w rozwoju gosp. Mazowsze zachowało jeszcze w XIX w. dużo cech odrębnych kulturowo. Na Pomorzu włączone w organizm państwa grupy ludności zachodniosłow., których język znacznie się różnił od języka ogólnopol. (Kaszuby). Powstawały następne regiony, których ludność zachowała — często do dziś — pewne cechy kultury tradycyjnej. Na północy kraju wyodrębniła się Warmia w granicach hist. posiadłości biskupów warmińskich i Mazury na południowych terenach dawnych Prus Książęcych (obie te ziemie były zasiedlane od XIV w. przez ludność pol. z Mazowsza i Kujaw); Kujawy, na obszarze między Wisłą a górną Notecią, wyłoniły się jako odrębna dzielnica w okresie rozdrobnienia feudalnego (przeł. XII i XIII w.); w tym czasie ukształtowały się również specyficzne cechy kulturowe mieszkańców ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Na północnym wschodzie przez ludność mazow. zostało częściowo zasiedlone Podlasie (od wschodu rozwijało się osadnictwo ludności ruskiej), którego granice nie pokrywaja się z granicami terenu obecnie tą nazwą określanego. Na południu wyodrębniły się już w średniowieczu Orawa i Spisz, obecnie podzielone granicą polit. między Polskę i Słowację.
Istniejące i nowo powstające jednostki etniczno-kulturowe ziem polskich zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem czynników zewn., a przede wszystkim w związku z rozwojem wewnętrznym. Na wytwarzanie się odrębności wpływały zmiany granic polit. i wewn. struktury wielonar. Rzeczypospolitej. Już w średniowieczu znalazły się na trwałe poza granicami państwa pol. tereny, których mieszkańcy ulegli stopniowo niepol. wpływom kulturowym. Przybysze z Niemiec, Niderlandów, a także ludność wołoska i in., osiedlali się na ziemiach pol., tworząc niekiedy zwarte grupy, które nawet po polonizacji zachowały pewne cechy własnej kultury i języka. Natomiast w XV–XVIII w. grupy ludności pol. zasiedlały ziemie litew. i ruskie. Wszystkie te procesy pozostawiły ślady w zróżnicowaniu etnicznym i kulturowym ziem polskich. Istotne znaczenie miały też podziały polit. w okresie rozbiorów. Odmiennie przebiegający w każdym zaborze proces uwłaszczania chłopów, nadania równych praw mieszkańcom miast, różnice stopnia uprzemysłowienia, wpływ rozmaitych systemów prawnych i adm. oraz oświaty w różnych językach itd. wpłynęły na utrzymujące się jeszcze w okresie międzywojennym różnice w obrazie kulturowym Polski.
W dawniejszych epokach hist. (a także współcześnie) tworzyły się grupy kulturowe dokoła miast stanowiących w różnych okresach ośrodki adm., gosp. i kult. (np. Opolanie na Górnym Śląsku, Lubliniacy wokół Lublina, Rzeszowianie wokół Rzeszowa). Zasięg oddziaływania wspomnianych ośrodków wyznaczał każdorazowo granice terytoriów związanych z nimi gospodarczo i kulturalnie. W zachowanych formach tradycyjnej kultury wsi (kultura materialna, sztuka, obyczaje) znajdują wyraz powiązania z tymi ośrodkami, sięgające nieraz ubiegłych stuleci. Niektóre grupy kulturowe i regiony zawdzięczają świadomość swej odrębności i jej odbicie w zachowanych elementach tradycyjnej kultury: 1) długotrwałej przynależności niektórych terenów do tych samych posiadłości feudalnych (np. Księżacy, Kurpie); 2) migracjom zwartych grup ludności w obrębie kraju (np. Mazurzy Wieleńscy) oraz napływowi grup obcych (np. olędrzy, bambrzy), zwłaszcza jeśli sprzyjające izolacji tych grup warunki terenowe utrudniały ich rozkład; 3) opóźnieniu rozwoju gosp. i kult. w stosunku do innych terytoriów kraju (gł. tereny górzyste i leśne). Ślady tych wszystkich procesów hist. można odczytać w układzie regionów etnogr. ziem pol. w obrębie wymienionych na wstępie 5 dzielnic historycznych. W Wielkopolsce wyróżnia się m.in.: grupy Biskupian i Dzierżaków, na terytorium dawnej własności biskupów poznańskich; napływowe grupy bambrów (pod Poznaniem) i olędrów, ludności niem. i hol. (spolszczonej) oraz pol., osadzonej na prawie olęderskim, jak również niewielkie napływowe grupy ludności z pogranicznych terenów Śląska (Ślężanie, Polanie, Chwalimiacy); żyjących między Wartą a Notecią Mazurów Wieleńskich; grupy ludności osiedlającej się od przeł. XVII i XVIII w. na terenie pogranicza lasów: Hazaków, Leśniaków, Borowiaków, Puszczan; na pograniczu Pomorza mieszkają Krajniacy, na pograniczu Kujaw — Pałuczanie. Odrębną grupę stanowią Kujawiacy. Na wschód od nich, na pr. brzegu Wisły, żyją Dobrzyniacy. Ludność pol. zamieszkującą terytorium zachodniej Wielkopolski, która na skutek podziałów polit. dopiero po II wojnie świat. powróciła do Polski, wiąże się z hist. ziemią lubuską. Przyjmując hist. podział Śląska na Śląsk Cieszyński, Górny i Dolny, z większych grup wyróżnia się: Ślązaków Cieszyńskich, Ślązaków właściwych, zw. niekiedy Górzanami, Ślązaków Opolskich, czyli Opolan, oraz górali śląskich.
W granicach hist. Małopolski wyraźnie zarysował się podział na Lachów — na północ od Pogórza Karpackiego (w tym wspomnianych już Krakowiaków i Sandomierzan), i górali — mieszkańców północnego stoku Karpat. Obecnie skurczył się zasięg góralszczyzny. Północna granica zachowanych odrębności geogr. wsi górskich przebiega m.in. na linii Wadowice–Nowy Sącz. Na południe od tej linii wyróżnia się, od zachodu: górali żywieckich, babiogórskich, Orawian, Podhalan w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej pod Tatrami, Kliszczaków w Gorcach, górali szczawnickich, Spiszaków, Zagórzan w Beskidzie Wyspowym k. Mszany Dolnej i górali sądeckich k. Nowego Sącza. Wszystkie grupy góralskie wykazują podobieństwo typu gospodarki (w tym przede wszystkim gospodarki hod. i pasterstwa), kultury materialnej (m.in. charakterystycznego ubioru, podobnego, choć nie identycznego, u górali całego pasma Karpat i Bałkanów), folkloru i sztuki (zwłaszcza muzyki i tańca). Na zróżnicowanie kultury tradycyjnej terenów położonych dalej na wschodzie (częściowo już poza zasięgiem hist. Małopolski) — okolic Sanoka, Przemyśla, a także Lubelskiego, wpłynęło ich pograniczne położenie i zmieniające się wpływy osadnicze i kulturowe, w tym silna w czasach nowoż. ekspansja żywiołu pol. na pierwotnie ruskie (ukr.) tereny. Podobnie wyglądała sytuacja na Podlasiu, stanowiącym teren ekspansji osadnictwa mazow., zwłaszcza drobnej szlachty. W północnej Małopolsce wyodrębnia się obecnie 3 większe regiony etnogr.: sandom., kiel.-świętokrzyski i radomski. Na terenie Mazowsza wyróżniają się swą kulturą tradycyjną — strojem, zdobnictwem, folklorem, budownictwem, także gwarą — Księżacy k. Łowicza i Kurpie nad Narwią (w tzw. Puszczy Zielonej), w mniejszym stopniu Kurpie Puszczy Białej, między Narwią a Bugiem, w okolicy Pułtuska. Mniejsze enklawy zachowanego i reaktywowanego dla zespołów regionalnych tradycyjnego ubioru i sztuki stanowią okolice Sannik, Garwolina, Kołbieli. Mazowsze płockie słabiej zachowało tradycyjną kulturę ludową. Dalej na południu wyodrębnia się jeszcze region opoczyński o żywych tradycjach; na pograniczu Mazowsza, Wielkopolski i Śląska — sieradzki. U pol. ludności autochtonicznej Mazur i Warmii występują powiązania z kulturą wsi kurpiowskich, jak również wpływy niemieckie. Na terenie Pomorza, oprócz podstawowej grupy autochtonicznej kaszubskiej (k. Kartuz) i Kociewiaków (k. Tczewa), wyróżnia się na pograniczu Kujaw Borowiaków tucholskich, k. Słupska — nieliczną grupę Słowińców, a na terenie dawnej kolonizacji olęderskiej w delcie Wisły — region Powiśla.
Różnice w zakresie kultury, gwary i odpowiadające im poczucie przynależności do poszczególnych grup regionalnych, silne jeszcze przed II wojną świat., w jej wyniku znacznie osłabły. Przesunięcie granic państwa, masowe procesy migracyjne doprowadziły do przemieszczania ludności różnych regionów i do coraz szybszego zaniku dawnych odrębności kulturowych. Proces integracyjny szczególnie silnie zaznaczył się na Ziemiach Zachodnich i Północnych, zasiedlonych w znacznej mierze przez ludność pochodzącą z różnych dzielnic Polski i z terenów na wschód od Bugu. W niektórych wypadkach zmieszanie się reprezentantów różnych regionów kulturowych prowadzi do wytwarzania się nowych, jeszcze niedokładnie zbadanych regionów o specyficznej kulturze; przeważa jednak oddziaływanie masowej kultury miejskiej, która dzięki radiu, telewizji i prasie niweluje również odrębności kulturowe tych dzielnic, w których nie było tak znacznych przesunięć ludności. W szczególności wielkie ośr. miejskie, przyciągające tysiące ludzi ze wsi, wpływają na ujednolicenie kulturowe coraz większych obszarów. Według spisu powszechnego z V 2002 96,74% ludności zadeklarowało narodowość pol., 2,03% nie zdołało ustalić narodowości; najliczniejszą mniejszością nar. są Niemcy (153 tys.) mieszkający gł. w woj.opolskim i śląskim, ponadto Białorusini (49 tys.), zamieszkujący gł. wschodnią P., m.in. Białystok, Bielsk Podlaski, Hajnówkę, oraz Ukraińcy (31 tys.). Inne mniejszości nar.: Romowie, Rosjanie, Łemkowie, Litwini, Słowacy, Żydzi oraz Ormianie, Czesi i Tatarzy.
Bibliografia
A. KRZYŻANOWSKI, K. KUMANIECKI Statystyka Polski, Kraków 1915;
T. ŁADOGÓRSKI Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958;
A. JELONEK Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach Polski od 1810 r. do 1960 r., „Dokumentacja Geograficzna” z. 3–4, Warszawa 1967;
I. GIEYSZTOROWA Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976;
Historia Polski w liczbach. Ludność., terytorium, red. A. Jezierski, Warszawa 1993.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kurpie, wesele w Kadzidle fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia