Polska. Literatura. Pozytywizm warszawski
 
Encyklopedia PWN
Polska. Literatura. Pozytywizm warszawski
Literatura tego okresu rozwijała się głównie w Warszawie (związana z liberalnym i demokratycznym programem tzw. młodej prasy) oraz w Krakowie. Pozytywiści, zwłaszcza warszawscy tzw. młodzi (A. Świętochowski, P. Chmielowski, także E. Orzeszkowa), przeciwstawiali romantyzmowi program literatury realistycznej, a zarazem tendencyjnej (m.in. przez kreację nowego wzoru bohatera — „cywilizatora” i społecznika); wprawdzie z bezpośredniej realizacji tych założeń trwałą wartość zachowały tylko utwory przezwyciężające ograniczenia pozytywistycznej tendencyjności (np. E. Orzeszkowej Marta 1873), jednak program pozytywistów dokonał istotnego przeobrażenia klimatu i tematyki ówczesnej twórczości literackiej, a także uformował (nawiązując do epoki oświecenia) jedną z podstawowych, do dziś żywotnych koncepcji pojmowania zadań i funkcji literatury. Kryzys pozytywistycznej utopii społeczno-moralnej znalazł wyraz w ukształtowaniu się nurtu realizmu; jego reprezentanci — B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz (we wczesnym okresie twórczości), także M. Konopnicka — zawarli w swych utworach krytyczny obraz ówczesnych stosunków społecznych i obyczajowych; przedstawiając nędzę i ciemnotę na wsi, zwracali jednocześnie uwagę na siłę moralną ludu, jego umiłowanie ziemi i niewyzyskane talenty (Orzeszkowej Niziny 1885 i Dziurdziowie 1885, Sienkiewicza Szkice węglem 1880 i Janko Muzykant 1880, Prusa Placówka 1885, Konopnickiej nowele); oprócz dramatu wyobcowania i bankructwa życiowego wybitnych jednostek powstaniowego pokolenia ukazali bezsilność programu organicznikowskiego wobec schorzeń społeczeństwa (Prusa Lalka 1890), epicko ujmowali życie szlachecko-ziemiańskie, z podkreśleniem idei wierności tradycjom powstania styczniowego (Orzeszkowej Nad Niemnem 1888), a także przedstawiali obrazy nieuchronnej klęski nieliczących się z rzeczywistością buntowników i reformatorów (Prusa Faraon 1897). Odrębne miejsce w twórczości literackiej tego okresu zajmowały powieści historyczne Sienkiewicza, zawierające niezwykle plastyczne, choć wyidealizowane, obrazy przeszłości Polski i jej rycerskich tradycji, przywoływanych „ku pokrzepieniu serc” (Trylogia 1884–88, Krzyżacy 1900), oraz duchowego triumfu chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego (Quo vadis 1896, Nagroda Nobla 1905). Inną wersją reakcji na kryzys utopii pozytywistycznej był nurt naturalizmu („Wędrowiec”, A. Sygietyńskiego cykl Z literatury i sztuki 1884), dokonujący bezlitosnej analizy wynaturzeń ówczesnego życia (A. Dygasiński), zwłaszcza kryzysu moralności mieszczańskiej (G. Zapolska). Niespotykanemu dotąd rozkwitowi prozy (m.in. także powieści satyrycznej — J. Lam) i publicystyki (Prusa Kroniki, powstawały 1874–1911; twórczość A. Świętochowskiego) towarzyszył rozwój krytyki literackiej i związanej z nią ściśle refleksji historycznoliterackiej (P. Chmielowski, S. Tarnowski). W dramaturgii trwalszą wartość zachowała związana z tradycją fredrowską twórczość komediowa J. Blizińskiego, sympatyka świata ziemiańskiego, i M. Bałuckiego utrwalającego obyczaje mieszczańskie (twórczość G. Zapolskiej rozwinęła się dopiero po 1890). Nad poezją ciążyła tradycja romantyczna (L. Sowiński, F. Faleński); współistniały z nią tradycje realistyczno-rodzajowe (”poeta Warszawy” W. Gomulicki, humanitarno-społeczna liryka Konopnickiej), satyryczne (M. Biernacki-Rodoć), pozytywistyczna refleksja filozoficzna (A. Asnyka Nad głębiami 1883–94). Rodzący się ruch robotniczy ukształtował odrębny — choć również wywodzący się z tradycji romantycznej — nurt poezji rewolucyjnej (B. Czerwieńskiego Czerwony sztandar 1881, W. Święcickiego Warszawianka 1883). Zainteresowanie krytyków i tłumaczy tego okresu budziły zwłaszcza utwory społeczno-obyczajowe utrzymane w duchu realizmu, m.in.: Ch. Dickensa, H. Balzaka, Stendhala (Wybór powieści 1889–90, tłumaczenie J. Sawicka), I.S. Turgieniewa, M.J. Sałtykowa-Szczedrina, L.N. Tołstoja, a także naturalistyczna twórczość É. Zoli.
Po powstaniu styczniowym rozwinęła się także literatura mniejszości narodowych. W jidysz tworzyli m.in. Sz.J. Abramowicz, Sz. Rabinowicz (Szolem Alejchem) oraz I.L. Perec. Literaturę ukraińską w Galicji wschodniej reprezentowali I. Franko, M. Pawłyk, M. Kociubynski, Łesia Ukrainka. Do twórców nowoczesnej literatury białoruskiej należeli: F. Bahuszewicz (były powstaniec), J. Kupała, J. Kołas. Powstająca w zaborze pruskim literatura w języku niemieckim nie wyróżniała się wybitniejszymi walorami artystycznymi.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Sienkiewicz Henryk, Quo Vadis?, okładka amerykańskiego wydania fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Prus Bolesław, Placówka, okładka fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Orzeszkowa Eliza, Meir Ezofowicz, ilustracja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Prus Bolesław, w otoczeniu postaci ze swoich książek, ilustracja w „Tygodniku Ilustrowanym” fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sienkiewicz Henryk, Ogniem i mieczem, rękopis fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia