Literatura tego okresu rozwijała się głównie w Warszawie (związana z liberalnym i demokratycznym programem tzw. młodej prasy) oraz w Krakowie. Pozytywiści, zwłaszcza warszawscy tzw. młodzi (A. Świętochowski, P. Chmielowski, także E. Orzeszkowa), przeciwstawiali romantyzmowi program literatury realistycznej, a zarazem tendencyjnej (m.in. przez kreację nowego wzoru bohatera — „cywilizatora” i społecznika); wprawdzie z bezpośredniej realizacji tych założeń trwałą wartość zachowały tylko utwory przezwyciężające ograniczenia pozytywistycznej tendencyjności (np. E. Orzeszkowej
Marta 1873), jednak program pozytywistów dokonał istotnego przeobrażenia klimatu i tematyki ówczesnej twórczości literackiej, a także uformował (nawiązując do epoki oświecenia) jedną z podstawowych, do dziś żywotnych koncepcji pojmowania zadań i funkcji literatury. Kryzys pozytywistycznej utopii społeczno-moralnej znalazł wyraz w ukształtowaniu się nurtu realizmu; jego reprezentanci — B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz (we wczesnym okresie twórczości), także M. Konopnicka — zawarli w swych utworach krytyczny obraz ówczesnych stosunków społecznych i obyczajowych; przedstawiając nędzę i ciemnotę na wsi, zwracali jednocześnie uwagę na siłę moralną ludu, jego umiłowanie ziemi i niewyzyskane talenty (Orzeszkowej
Niziny 1885 i
Dziurdziowie 1885, Sienkiewicza
Szkice węglem 1880 i
Janko Muzykant 1880, Prusa
Placówka 1885, Konopnickiej nowele); oprócz dramatu wyobcowania i bankructwa życiowego wybitnych jednostek powstaniowego pokolenia ukazali bezsilność programu organicznikowskiego wobec schorzeń społeczeństwa (Prusa
Lalka 1890), epicko ujmowali życie szlachecko-ziemiańskie, z podkreśleniem idei wierności tradycjom powstania styczniowego (Orzeszkowej
Nad Niemnem 1888), a także przedstawiali obrazy nieuchronnej klęski nieliczących się z rzeczywistością buntowników i reformatorów (Prusa
Faraon 1897). Odrębne miejsce w twórczości literackiej tego okresu zajmowały powieści historyczne Sienkiewicza, zawierające niezwykle plastyczne, choć wyidealizowane, obrazy przeszłości Polski i jej rycerskich tradycji, przywoływanych „ku pokrzepieniu serc” (
Trylogia 1884–88,
Krzyżacy 1900), oraz duchowego triumfu chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego (
Quo vadis 1896, Nagroda Nobla 1905). Inną wersją reakcji na kryzys utopii pozytywistycznej był nurt naturalizmu (
„Wędrowiec”, A. Sygietyńskiego cykl
Z literatury i sztuki 1884), dokonujący bezlitosnej analizy wynaturzeń ówczesnego życia (A. Dygasiński), zwłaszcza kryzysu moralności mieszczańskiej (G. Zapolska). Niespotykanemu dotąd rozkwitowi prozy (m.in. także powieści satyrycznej — J. Lam) i publicystyki (Prusa
Kroniki, powstawały 1874–1911; twórczość A. Świętochowskiego) towarzyszył rozwój krytyki literackiej i związanej z nią ściśle refleksji historycznoliterackiej (P. Chmielowski, S. Tarnowski). W dramaturgii trwalszą wartość zachowała związana z tradycją fredrowską twórczość komediowa J. Blizińskiego, sympatyka świata ziemiańskiego, i M. Bałuckiego utrwalającego obyczaje mieszczańskie (twórczość G. Zapolskiej rozwinęła się dopiero po 1890). Nad poezją ciążyła tradycja romantyczna (L. Sowiński, F. Faleński); współistniały z nią tradycje realistyczno-rodzajowe (”poeta Warszawy” W. Gomulicki, humanitarno-społeczna liryka Konopnickiej), satyryczne (M. Biernacki-Rodoć), pozytywistyczna refleksja filozoficzna (A. Asnyka
Nad głębiami 1883–94). Rodzący się ruch robotniczy ukształtował odrębny — choć również wywodzący się z tradycji romantycznej — nurt poezji rewolucyjnej (B. Czerwieńskiego
Czerwony sztandar 1881, W. Święcickiego
Warszawianka 1883). Zainteresowanie krytyków i tłumaczy tego okresu budziły zwłaszcza utwory społeczno-obyczajowe utrzymane w duchu realizmu, m.in.: Ch. Dickensa, H. Balzaka, Stendhala (
Wybór powieści 1889–90, tłumaczenie J. Sawicka), I.S. Turgieniewa, M.J. Sałtykowa-Szczedrina, L.N. Tołstoja, a także naturalistyczna twórczość É. Zoli.
Po powstaniu styczniowym rozwinęła się także literatura mniejszości narodowych. W jidysz tworzyli m.in. Sz.J. Abramowicz, Sz. Rabinowicz (Szolem Alejchem) oraz I.L. Perec. Literaturę ukraińską w Galicji wschodniej reprezentowali I. Franko, M. Pawłyk, M. Kociubynski, Łesia Ukrainka. Do twórców nowoczesnej literatury białoruskiej należeli: F. Bahuszewicz (były powstaniec), J. Kupała, J. Kołas. Powstająca w zaborze pruskim literatura w języku niemieckim nie wyróżniała się wybitniejszymi walorami artystycznymi.