Polska. Literatura. Młoda Polska
 
Encyklopedia PWN
Polska. Literatura. Młoda Polska
W epoce Młodej Polski odczucie kryzysu pozytywistycznej utopii społeczno-moralnej wyraziło się w twórczości młodego pokolenia literackiego w różnych formach tzw. buntu modernistycznego (modernizm); wraz z tym zjawiskiem rozwijały się nadal tendencje realistyczne, do pełnego rozkwitu doszedł naturalizm (liczne utwory G. Zapolskiej, m.in. powieść Kaśka Kariatyda 1888, komedie Moralność pani Dulskiej, wystawienie 1906, Ich czworo, wystawienie 1907). Cechą wyróżniającą epoki była symbioza i wzajemne przenikanie się wszystkich rodzajów sztuk. Główne centra życia literackiego i rozwoju literatury znajdowały się w Krakowie („Życie”, „Krytyka”, „Museion”, Zielony Balonik), Warszawie („Chimera”), a także we Lwowie. We wczesnym okresie Młodej Polski (do ok. 1900) tworzeniu się różnych odmian poezji modernistycznej (symbolizm, impresjonizm; twórczość W. Rolicz-Liedera, K. Przerwy Tetmajera, J. Kasprowicza, A. Langego) towarzyszyła krystalizacja programu estetycznego (Confiteor S. Przybyszewskiego, „Życie” 1899; krytyczno-przekładowa działalność Z. Przesmyckiego — Miriama) i samoświadomości artystycznej pokolenia (Młoda Polska A. Górskiego, „Życie” 1898); główną zasadą tego programu (nawiązującego do europejskiego modernizmu) była — różnie interpretowana — idea wyzwolenia literatury spod presji służby społecznej czy narodowej (sztuka dla sztuki); również artysta bronił swej niezależności, stawiając się ponad społeczeństwem, a zwłaszcza ponad filisterską przeciętnością. Okres ten był ważny dla recepcji kultury niemieckiej w Polsce. U podstaw programu artystycznego legła filozofia A. Schopenhauera i F. Nietzschego, z żywym oddźwiękiem spotykały się ich dzieła; tłumaczono utwory G. Hauptmanna (Dzwon zatopiony, tłumaczenie Kasprowicza 1897), F. Hebbla (Judyta, tłumaczenie K. Irzykowskiego 1908), ponadto R. Dehmela, S. Georgego i innych. Silne związki łączyły także poezję i dramat modernistyczny z twórcami francuskimi, takimi jak: Ch. Baudelaire, P. Verlaine, S. Mallarmé, A. Rimbaud, szeroki krąg odbiorców zyskali m.in. A. France, A. Gide, A. Malraux; ich utwory tłumaczyli m.in. A. Lange, E. Porębowicz (także autor całkowitego przekładu Boskiej Komedii Dantego, części 1–3 1899–1906), K. Zawistowska; ze Skandynawów szczególnie fascynował H. Ibsen (Wybór dramatów, tłumaczenie W. Marrene 1898) i A. Strindberg (Ojciec, tłumaczenie 1890, Panna Julia, tłumaczenie 1891); z pisarzy rosyjskich popularność zdobywali F.M. Dostojewski, M. Gorki, A.P. Czechow (1906 wystawiono Wiśniowy sadWujaszka Wanię); pełny przekład Puszkinowskiego Eugeniusza Oniegina opublikował 1902 L. Belmont; poezję rosyjską tłumaczyli M. Zaruski, Przesmycki, W. Rolicz-Lieder. Charakterystyczne dla życia literackiego było wytworzenie się grup cyganerii literackiej (krąg Przybyszewskiego w Krakowie). Na początku XX w. rozpoczął się odpływ tendencji modernistycznych; program wyzwolenia literatury (prekursorski — zwłaszcza w postulatach bezwzględnej szczerości twórcy i eksploracji podświadomości — wobec wielu nurtów literatury XX w.) ustąpił tendencjom realistycznym i nawiązującym do tradycji romantyzmu, związanym ściśle z ówczesną sytuacją społeczną i polityczną. W poezji wraz z pierwszymi objawami ekspresjonizmu (Kasprowicza Hymny 1901–02) pojawiły się tendencje klasycyzujące (L. Staff).
W rozwoju dramatu ewoluującego od problematyki modernistycznej (J.A. Kisielewskiego KarykaturyW sieci, oba 1899, Przybyszewskiego Śnieg, wystawienie 1903) ku ujęciom ekspresjonistycznym (T. Micińskiego W mrokach złotego pałacu 1909; K.H. Rostworowski), realistycznym (T. Rittner) i realistyczno-satyrycznym (A. Nowaczyński, W. Perzyński) najważniejsze miejsce zajmuje wielostronna twórczość S. Wyspiańskiego. Za arcydzieła uznano jego Wesele wystawione 1901 i Wyzwolenie wystawione 1903, w których zawarł przenikliwą analizę polskich złudzeń i mitów narodowych.
Tendencję realistyczną w prozie reprezentowała najpełniej twórczość S. Żeromskiego, W.S. Reymonta, W. Orkana, W. Berenta. Żeromski stworzył wzór bohatera odznaczającego się poczuciem odpowiedzialności społecznej i wrażliwością moralną (doktor Judym w Ludziach bezdomnych 1900). Prozatorski dorobek Żeromskiego — poświęcony przede wszystkim problematyce społecznej i niepodległościowej (Popioły 1904) — dopełniają Dzienniki powstałe 1882–91, będące wyjątkowym w piśmiennictwie polskim dokumentem szczerości zapisu i wyznania. Reymont, autor wielu powieści społecznych (Ziemia obiecana 1899) i historycznych, uzyskał rozgłos jako twórca Chłopów (1904–09; Nagroda Nobla 1924). Orkan utrwalił w swych utworach życie wsi podkarpackiej (W roztokach 1903). Utwory Berenta przyniosły krytyczną analizę stylu życia europejskiej i polskiej bohemy (Próchno 1903), a także obraz stosunków społecznych i narodowych (Ozimina 1911). W dziełach A. Struga, W. Sieroszewskiego, G. Daniłowskiego odbijały się wydarzenia historyczne, rewolucja, konspiracja, dzieje zesłańców syberyjskich. Prekursorskie w stosunku do groteski XX w. były opowiadania R. Jaworskiego (Historie maniaków 1909). Duże znaczenie w rozwoju literatury miała krytyka literacka i ściśle z nią związana refleksja historycznoliteracka (I. Matuszewskiego Słowacki i nowa sztuka 1902; W. Feldman, C. Jellenta); szczególną rolę w kształtowaniu się wizji epoki odegrali K. Irzykowski (Czyn i słowo 1912) i S. Brzozowski (Legenda Młodej Polski 1910), a także T. Boy-Żeleński. Na życie literackie oddziaływali również działacze polityczni i uczeni, należący do lewicy społecznej (L. Krzywicki, W. Nałkowski).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wyspiański Stanisław, Wesele, projekt okładki do trzeciego wydania (1902)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Uniechowski Antoni, Popioły, S. Żeromski Popioły, ilustracja A.Uniechowskiego, wyd. 1951.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia