Polska. Literatura. Barok

Polska. Literatura. Barok

Literatura tego okresu wykazująca związki z europejskimi zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renesansowej (J. Kochanowski) i kultury sarmackiej; u źródeł jej rozwoju był kryzys renesansowej wizji świata, pojmowanie życia ziemskiego jako epizodu przed wiecznością oraz spór o nową filozofię człowieka i podstawowe wartości; wyrosły z niego 2 przeciwstawne nurty — metafizycznej poezji religijnej, dociekającej sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka, dla którego znamienny stał się autobiografizm z motywem konwersji (M. Sęp Szarzyński Rytmy 1601, S. Grabowiecki, D. Naborowski) oraz poezji „światowych rozkoszy” (H. Morsztyn, młody K. Twardowski, Sz. Zimorowic; później J.A. Morsztyn — uznany za mistrza stylu barokowego, pierwszy w Polsce przedstawiciel konceptystycznej poezji), stawiającej sobie za cel utrwalenie szybko przemijających fascynacji bogactwem i urodą świata doznawanego zmysłami, opiewającej miłość jako największą wartość. W tym czasie wyodrębnił się też mieszczańsko-plebejski zespół anonimowych utworów literatury sowizdrzalskiej; mieszczańscy pisarze kwestionowali uznane wartości i autorytety, ukazywali konflikty społeczne i obyczajowość warstw niższych (J. Jurkowski, Jan z Kijan), zwracali uwagę na heroizm pracy fizycznej (W. Roździeński Officina ferraria 1612).

Literaturę epoki zdominował szeroki nurt sarmackiej poezji ziemiańskiej, w której pierwiastek metafizyczny (S. Grochowski, K. Miaskowski) oraz zmysłowość i konkretność obrazu świata (zwłaszcza w twórczości W. Potockiego) były podporządkowane tradycyjnym ideałom harmonii i umiaru (P. Kochanowski, A. i P. Zbylitowscy). Satyrę obyczajową i społeczną uprawiali K. i Ł. Opalińscy. Odrębne miejsce zajmowała liryka poetów ariańskich (Z. Morsztyn — łączył motywy religijne z erotycznymi, stworzył odmianę liryki żołnierskiej o wymowie antywojennej) i moralno-społeczna poezja Potockiego. Z ożywienia wzorów rycerskich wyrosły próby narodowej epopei, z długo potem popularną kreacją bohatera, obrońcy zarazem ojczyzny i wiary (Transakcja wojny chocimskiej Potockiego, powstała 1670; S. Twardowski, W. Kochowski); zainteresowanie epiką wyraziło się także w przekładach (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona T. Tassa, tłumaczenie P. Kochanowskiego 1618, dzieła Wergilego); próbowano również przekładać twórczość dramatyczną (utwory Seneki, J. Racine'a, Cyd P. Corneille'a, tłumaczenie J.A. Morsztyn 1660). Bujnie rozkwitła proza fabularna i pamiętnikarska (arcydzieło J.Ch. Paska Pamiętniki, powstałe 1690–95, wydane 1836). Erudycyjny dyskurs wprowadził do formy romansu S.H. Lubomirski. W żywotnej w baroku poezji łacińskiej rozgłos europejski zyskał M.K. Sarbiewski, zwany chrześcijańskim Horacym. Literatura popularna obejmowała lirykę oraz formy dramatyczne: misteria, intermedia; wśród utworów teatru ulicznego szczególne miejsce zajęła J. Gawatowicza Tragedia, albo Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela (wystawiona 1619); typ polskiej komedii szlacheckiej stworzył P. Baryka (Z chłopa król wystawiona 1633). W czasach saskich, w których nastąpił schyłek polskiego baroku, narastały prekursorskie zjawiska oświecenia (S. Konarski, F. Bohomolec, E. Drużbacka, W. Rzewuski, krąg biblioteki Załuskich), jednakże jeszcze w XVIII w. pojawili się wybitni twórcy późnobarokowi, jak J. Baka i K. Benisławska.