Polska. Film. Trzecia Rzeczpospolita

Polska. Film. Trzecia Rzeczpospolita

Przełom polit., który dokonał się w Polsce 1989, nie znalazł natychmiastowego epickiego odzwierciedlenia w filmie, natomiast zwolniono wszystkie zatrzymane tytuły z najgłośniejszym Przesłuchaniem Bugajskiego; pojawił się silny, zwłaszcza w filmach dokumentalnych, nurt rozrachunkowy, wypełniający tzw. białe plamy w historii kraju (filmy o Katyniu i innych zbrodniach sowieckich, o Polakach na Syberii i w Kazachstanie, o ich sytuacji na Litwie, Ukrainie itd.), obecnej również w filmach fabularnych, m.in. Marczewskiego (Ucieczka z kina „Wolność” 1989), a także W. Krzystka (m.in. Ostatni prom 1989), M. Dejczera (300 mil do nieba 1989), M. Łozińskiego (89 mm do Europy 1993); popularność zdobyli aktorzy: G. Szapołowska, A. Ferency, J. Gajos, B. Linda i inni.

Dalsza decentralizacja produkcji i prywatyzacja sfery dystrybucji w latach 90. spowodowała szybkie wejście na pol. rynek przedstawicieli hollywoodzkich potentatów (m.in. Universalu, MGM, Columbii), co stworzyło dla pol. filmu wyjątkowo niekorzystną sytuację; spadła liczba widzów, ubyło kin, brakuje środków na konkurencyjną reklamę; wiele pol. filmów w ogóle nie trafia na ekrany. Na nową sytuację rynkową zareagowało najszybciej najmłodsze pokolenie twórców, dając wyraz swemu stosunkowi do szybkich zmian w pol. rzeczywistości i sferze świadomości społ., dostrzegając trudności i meandry procesu transformacji ustrojowej (W. Pasikowski Kroll 1991, Psy 1992 i Psy 2 1994, K. Szołajski Człowiek z... 1993, Chęciński Rozmowy kontrolowane 1993 wg scenariusza S. Tyma, Piwowski Uprowadzenie Agaty 1993, Bajon Sauna 1992 i Lepiej być piękną i bogatą 1993, Ł. Wylężałek Balanga 1993). Szczególne miejsce zajął film Kutza Śmierć jak kromka chleba (1994), przedstawiający w sposób paradokumentalny tragiczne wydarzenia stanu wojennego w kopalni Wujek; jednocześnie wielu twórców podjęło tematy uniwersalne, ogólnoludzkie, m.in. Kieślowski (Podwójne życie Weroniki 1991, Trzy kolory — Niebieski. Czerwony. Biały, 1992–93) i Zanussi (Dotknięcie ręki 1992), M. Łazarkiewicz (Białe małżeństwo 1992 wg Różewicza), J. Kidawa-Błoński (Pamiętnik znaleziony w garbie 1992), Machulski (Szwadron 1992); debiutowali m.in. M. Grzegorek (Rozmowa z człowiekiem z szafy 1993), F. Zylber (Pożegnanie z Marią 1993 wg T. Borowskiego), D. Kędzierzawska (Wrony 1995); ważne były poszukiwania G. Królikiewicza (konsekwentnie rozwijającego swe koncepcje estetyczne od Na wylot 1973 po Przypadek Pekosińskiego 1993). Przy skromnych dotacjach Kom. Kinematografii i ciągłym braku prywatnego kapitału gł. współsponsorem, a nawet samodzielnym producentem staje się telewizja (podobnie jak w Szwecji lub Włoszech); dzięki niej powstały filmy Barańskiego (Dwa księżyce 1993 wg Kuncewiczowej) oraz J.J. Kolskiego (m.in. Pogrzeb kartofla 1990, Pograbek 1992, Jańcio Wodnik 1993, Cudowne miejsce 1994). Na ekranach sukcesy odnosi nowe pokolenie aktorów (A. Biedrzyńska, J. Trzepiecińska, O. Lubaszenko, C. Pazura); obiecująco zadebiutowali m.in.: A. Drabiński, Grzegorzek, M. Treliński, Zylberk, W. Dziki, S. Chazbijewicz, M. Rosa. Głównym producentem filmów animowanych i dokumentalnych staje się coraz częściej telewizja, której potrzeby programowe nieustannie rosną. Wśród laureatów Oscarów 1994 znaleźli się Polacy współpracujący przy realizacji Listy Schindlera S. Spielberga: J. Kamiński (za zdjęcia), A. Starski (za scenografię) oraz E. Braun (za kostiumy). 2002 Oscara otrzymał Wajda (za całokształt twórczości), 2003 Polański (za reż. Pianisty). W Polsce odbywają się liczne przeglądy filmowe, zwłaszcza Festiwal Pol. Filmów Fabularnych w Gdyni, następnie w Gdańsku (nagroda Złote Lwy Gdańskie).

Krytyce film. oraz bieżącym informacjom film. są poświęcone czasopisma film., m.in.: „Film” (od 1945), „Filmowy Serwis Prasowy” (od 1955, od 1995 p.n. „Film Pro” w zmienionym formacie), „Ekran” (1957–92), „Film na Świecie” (od 1958), „Kino” (od 1966), „Video Club” (od 1989).

Bibliografia

Historia filmu polskiego, t. 1–6, Warszawa 1966–94, red: t. 1–4 J. Toeplitz, t. 5–6 R. Marszałek;

W. JEWSIEWICKI Polska kinematografia w okresie filmu niemego, Łódź 1966;

tenże Polska kinematografia w okresie filmu dźwiękowego w latach 1930–1939, Łódź 1967;

S. OZIMEK Film polski w wojennej potrzebie, Warszawa 1974;

A. KOSSAKOWSKI Polski film animowany 1945–1974, Kraków 1977;

A. JACKIEWICZ Moja filmoteka. Kino polskie, Warszawa 1982;

A. WERNER Polskie, arcypolskie... , Warszawa 1987;

S. JANICKI Polskie filmy fabularne 1902–1988, Warszawa 1980;

Film polski w latach 80–ych (dokumentacja), Warszawa 1984;

E. ZAJČEK Poza ekranem — kinematografia polska 1918–1991, Warszawa 1992;

M. HENDRYKOWSKA Śladami tamtych cieni — film w kulturze polskiej przełomu stuleci 1895–1914, Poznań 1993;

A. MADEJ Mitologie i konwencje. O polskim kinie fabularnym dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 1994;

Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Film. Kinematografia, Warszawa 1994.