Polska Akademia Nauk
 
Encyklopedia PWN
Polska Akademia Nauk (PAN),
ogólnopol. autonomiczna instytucja nauk., działająca poprzez wyłonioną w drodze wyborów korporację uczonych oraz placówki nauk. tworzące centrum badawcze.
Jej zadaniem jest rozwijanie i upowszechnianie nauki, wytyczanie kierunków badań nauk., reprezentowanie pol. nauki w kraju i za granicą. Powołana na mocy ustawy z 30 X 1951, zastąpiła Polską Akademię Umiejętności (PAU) i Towarzystwo Naukowe Warszawskie (TNW). PAN rozpoczęła działalność 9 IV 1952, kiedy został zatwierdzony pierwszy skład jej członków, władze i statut. Zgodnie ze statutem Akademia była komplementarną strukturą nauk. złożoną z akademickiej korporacji uczonych, których skład był uzupełniany w wyborach, oraz centrum badawczego, złożonego z instytutów nauk. i in. pomocniczych instytucji, bibliotek i ośrodków dokumentacji. Mimo że PAN powstawała 1949–52 i początkowo realizowała tzw. sowiecki model akademii nauk, który wiązał się z włączeniem form organizacyjnych nauk w ramy struktur centralistycznej władzy państw. i gospodarki planowej, to jednak u jej hist. podstaw legła idea, głoszona jeszcze w okresie II Rzeczypospolitej, stworzenia w Polsce silnego, nowocześnie zorganizowanego, pozauczelnianego centrum badawczego, skupionego w ogólnopol. akademii nauk. Taki projekt 1930 oficjalnie zgłosiło TNW, zyskał on wielu zwolenników w kręgach pol. uczonych, co doprowadziło do utworzenia 1936 Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych jako organizacyjnej struktury jednoczącej działania różnych instytucji w realizacji owej inicjatywy. Działalność Rady przerwała II wojna światowa. W 1949–52 wchodzący w skład Rady czł. TNW i PAU wzięli udział w pracach nad stworzeniem projektu struktury oraz statutu PAN i przedstawili go w czasie obrad I Kongresu Nauki Polskiej. Powstanie PAN jako korporacji akademickiej, a jednocześnie centrum badawczego, nadało pol. nauce nowoczesną strukturę, w której centrum badawcze spełniało funkcję jaką pełnią niem. Towarzystwo Popierania Rozwoju Nauki im. Maxa Plancka, czy fr. Centre National de la Recherche Scientifique. Ustawa z 17 II 1960 (znowelizowana 1970) o PAN nadała jednak tej placówce charakter centralnego urzędu państwowego. Dopiero nowa Ustawa o Polskiej Akademii Nauk z 25 IV 1997 odrzuciła biurokratyczne, centralistyczne i planistyczne obowiązki Akademii jako centralnego urzędu państwowego. Zapisy Ustawy... akcentują zasadę jedności korporacji i placówek, m.in. przez wprowadzenie zasady jednoosobowego kierowania bieżącą działalnością Akademii przez wyłanianego w drodze wyborów spośród członków korporacji prezesa; znoszą w organach kierowniczych Akademii stanowiska pochodzące z nominacji; wprowadzają zasadę patronatu nauk. członków korporacji nad działalnością placówek nauk.; nadają podmiotowość prawną placówkom o najwyższym poziomie nauk.-badawczym; przyznają instytutom formalne uprawnienia do uczestnictwa w procesie kształcenia; wprowadzają prawne podstawy do tworzenia wspólnych placówek z instytucjami krajowymi, a także placówek międzynarodowych. Zgodnie z Ustawą... PAN inicjuje, organizuje i prowadzi badania nauk.; współdziała w tworzeniu polityki nauk. państwa; współpracuje ze szkołami wyższymi i in. instytucjami nauk. i gosp. w zakresie badań, kształcenia oraz wymiany kadry nauk.; opracowuje ekspertyzy nauk. z własnej inicjatywy oraz na żądanie nacz. władz państw.; organizuje konferencje nauk., krajowe i międzynar. oraz uczestniczy w konferencjach organizowanych za granicą; prowadzi działalność edukacyjną na poziomie studiów podyplomowych oraz działalność wydawniczą; udziela stypendiów nauk., organizuje prace w dziedzinie upowszechniania nauki; opiekuje się działalnością społ. instytucji naukowych.
Na strukturę PAN składa się: korporacja uczonych, którą tworzą w limitowanej liczbie 350 czł. krajowi (rzeczywiści i korespondenci; 2004 — 325) oraz 216 (2004) czł. zagraniczni, wybierani w drodze kooptacji; centrum badań nauk. (instytuty, samodzielne zakłady nauk., jednostki pomocnicze, np. biblioteki); komitety naukowe. Wszystkie 3 człony struktury PAN działają samorządnie, a ich organy są wyłaniane w drodze wyborów. Centrum badawcze PAN to (2003) 55 instytutów i 23 zakłady nauk., które zatrudniają ok. 4,6 tys. pracowników nauk. (2003).
PAN działa przez: Zgromadzenie Ogólne, będące najwyższym organem Akademii, Prezydium, które jest organem stale działającym, oraz 7 wydziałów i 7 oddziałów. Władze PAN stanowią: prezes, 3 wiceprezesów oraz Prezydium, wybierani na 4-letnią kadencję. Godność prezesa PAN piastowali: J. Dembowski (1952–57), T. Kotarbiński (1957–62), J. Groszkowski (1963–71), W. Trzebiatowski (1972–77), W. Nowacki (1977–80), A. Gieysztor (1980–84), J.K. Kostrzewski (1984–89), ponownie Gieysztor (1990–92), L. Kuźnicki (1992–98), M.J. Mossakowski (1999–2001), J. Kołodziejczak (2001–03, p.o. prezesa), A. Legocki (2003–06), M. Kleiber (2007–15), J. Duszyński (od 2015).
PAN dzieli się na 7 wydziałów (2002) reprezentujących grupy nauk: I — Nauk Społ., II — Nauk Biol., III — Nauk Mat.-Fiz. i Chem., IV — Nauk Techn., V — Nauk Roln., Leśnych i Weterynaryjnych, VI — Nauk Med., VII — Nauk o Ziemi i Nauk Górniczych; 7 wydziałów terenowych w: Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu i Wrocławiu. Wydziały sprawują nadzór nauk. nad działalnością przyporządkowanych im placówek naukowych.
W PAN działa 107 komitetów nauk. (2003), skupiających 4100 specjalistów z różnych dziedzin nauki. Ich podstawowym zadaniem jest oddziaływanie na rozwój danej dyscypliny lub dziedziny wiedzy w skali kraju, integracja środowisk i ośrodków nauk., współdziałanie nauki z praktyką oraz rozwiązywanie problemów nauk., istotnych z punktu widzenia sytuacji społ.-gosp. i kult. kraju.
Centrum badawcze PAN to 55 instytutów nauk. i 23 zakłady wspomagane przez 10 jednostek o charakterze pomocniczo-naukowym.
PAN utrzymuje stałe stacje nauk. w Paryżu, Rzymie i Wiedniu oraz stacje polarne w Arktyce i na Antarktydzie.
W obrębie PAN funkcjonuje Centrum Upowszechniania Nauki, archiwum, 6 roln. zakładów doświadczalnych, 110 bibliotek nauk., w tym 4 samodzielne, z księgozbiorem liczącym ok. 6 mln woluminów, wydawnictwo Ossolineum, Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Nauk., 2 drukarnie naukowe. Akademia wydaje: 2 pisma informujące o bieżących wydarzeniach w nauce — „Nauka” oraz „Nauka i Przyszłość”, ponad 170 czasopism nauk. oraz publikacje książkowe. Pod auspicjami PAN działają: Międzynar. Centrum Mat. im. S. Banacha, Międzynar. Laboratorium Silnych Pól Magnet. i Niskich Temperatur, Międzynar. Centrum Biocybernetyki, Międzynar. Centrum Badań Ekol. oraz Międzynar. Inst. Biologii Molekularnej i Komórkowej.
Akademia współpracuje z 68 akademiami (ma stałego przedstawiciela przy Rosyjskiej Akademii Nauk) i instytucjami nauk., a także pośredniczy we współpracy pol. środowiska nauk. z ponad 100 międzynar. pozarządowymi organizacjami naukowymi.
PAN sprawuje opiekę nauk. nad działalnością towarzystw nauk., a przy Prezydium PAN jest usytuowana Rada Towarzystw Nauk. — ich wybieralny, przedstawicielski organ. Siedzibą PAN jest Warszawa, siedzibami 7 oddziałów są: Kraków (od 1956), Wrocław (od 1971), Poznań (od 1972), Katowice (od 1975), Łódź (od 1978), Gdańsk (od 1979), Lublin (1997). Na czele oddziałów PAN stoją prezesi i prezydium, wybierani na 4-letnią kadencję.
Bohdan Jaczewski, Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
W. Rolbiecki Geneza Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1990;
P. Hübner Polityka naukowa w Polsce w latach 1944–53, Wrocław 1992;
Polska Akademia Nauk. Informator, Warszawa 1992;
L. Kuźnicki Europejskie organizacje naukowe i ich współpraca z Polską Akademią Nauk, Warszawa 1996;
L. Kuźnicki Uchwalenie ustawy o PAN, „Nauka” 1997 nr 4;
A. Gieysztor O niezależności instytucji akademickich i Polskiej Akademii Nauk, „Nauka” 1999 nr 2;
Pięćdziesięciolecie PAN 1952–2002, „Nauka” 2002 nr 2.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Corazzi Antonio, Pałac Staszica, Warszawa, 1820–23fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia