Piłsudski Józef Klemens
 
Encyklopedia PWN
Piłsudski Józef Klemens, pseud. Ziuk, Wiktor, Mieczysław, ur. 5 XII 1867, Zułów (Litwa), zm. 12 V 1935, Warszawa,
polityk, mąż stanu, Marszałek Polski.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 5 XII 1867 w Zułowie (Litwa).
Urodzony w zubożałej rodzinie ziemiańskiej na Wileńszczyźnie. W 1877–85 uczeń gimnazjum rosyjskiego w Wilnie; wychowany w domu w duchu politycznej tradycji patriotycznej, w zderzeniu z programem szkoły carskiej przyjął postawę buntowniczą wobec zaborcy. Od 1882 był członkiem tajnego koła samokształceniowego Spójnia; od 1885 studentem medycyny na uniwersytecie w Charkowie, zetknął się z ideologią rosyjskich narodników; 1887 został aresztowany w związku z wykryciem spisku na życie cara Aleksandra III Romanowa i zesłany na Syberię. Po odbyciu kary (1892) rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, zajmując się redakcją i drukiem pisma „Robotnik” (1894–1900); od 1893 był członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), a w praktyce przywódcą partii. Należał do zdolnych organizatorów i publicystów, nie interesowały go kwestie doktrynalne, opowiadał się za łączeniem haseł socjalistycznych z postulatem niepodległości Polski, traktując wyzwoleńcze ruchy narodów ujarzmionych przez Rosję jako główną siłę rewolucyjną, zdolną zniszczyć carat. W 1900 został aresztowany i osadzony w Cytadeli warszawskiej; symulując chorobę umysłową, uzyskał przeniesienie do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu, z którego 1901 zdołał zbiec do Galicji.
Koncepcje powstania, działalność paramilitarna
W 1901–02 przebywał w Londynie, po powrocie do Galicji zaangażował się w przygotowywanie planów niepodległościowej insurekcji. W trakcie wojny rosyjsko-japońskiej na Dalekim Wschodzie udał się do Tokio (V–IX 1904), gdzie bezskutecznie (m.in. wskutek przeciwdziałania R. Dmowskiego) starał się nakłonić Japonię do poparcia ewentualnego powstania polskiego w zaborze rosyjskim; zdołał jedynie uzyskać zaopatrzenie w broń dla PPS i szczególne traktowanie jeńców polskich z armii rosyjskiej. Po wybuchu rewolucji w Rosji (1905) powstańcze koncepcje Piłsudskiego i jego zwolenników („starzy”) spotkały się z krytyką części działaczy partii („młodzi”), opowiadających się za walką o obalenie caratu, prowadzoną wspólnie z partiami rosyjskimi. Piłsudski nie został wybrany do nowego CKR (VI 1905), stając jedynie na czele Wydziału Spiskowo-Bojowego, kierującego Organizacją Bojową Polskiej Partii Socjalistycznej. Na IX Zjeździe (XI 1906) linia polityczna „starych” poniosła klęskę, toteż opuścili oni szeregi partii, powołując Polską Partię Socjalistyczną-Frakcję Rewolucyjną. Piłsudski nie wszedł początkowo do jej władz, koncentrując się na Organizacji Bojowej, która miała mu posłużyć do tworzenia kadry wojskowej dla przyszłego powstania. W 1908 dowodził akcją pod Bezdanami. W miarę wygasania rewolucji i nasilających się represji aktywność Organizacji Bojowej zanikła, jednakże Piłsudski (od 1909 członek CKR PPS-Frakcji Rewolucyjnej, partia ta wówczas przyjęła nazwę PPS) nadal przywiązywał główną wagę do działalności paramilitarnej, inspirując założenie 1908 we Lwowie tajnego Związku Walki Czynnej (z zadaniem szkolenia oficerów i podoficerów); przypuszczał, iż w razie wojny europejskiej armia rosyjska wycofa się bez walki z terenów na lewym brzegu Wisły, umożliwiając wkroczenie na te ziemie kadrowych oddziałów polskich z Galicji, które wzbudzą patriotyczny entuzjazm mas i staną się zalążkiem ogólnonarodowej armii. Realizując te plany, Piłsudski organizował w Galicji Związki Strzeleckie, 1912 doprowadził do utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego, a następnie Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która mianowała go Komendantem Głównym drużyn i związków strzeleckich.
I wojna światowa — odzyskanie niepodległości
W toczącym się w polskim życiu politycznym sporze orientacyjnym Piłsudski zajmował stanowisko zdecydowanie antyrosyjskie (Rosję uważał za głównego wroga niepodległości Polski), nastawiając się na taktyczną współpracę z państwami centralnymi, głównie z Austro-Węgrami. W chwili rozpoczęcia I wojny światowej (VIII 1914) rozpowszechnił nieprawdziwą wiadomość o ukonstytuowaniu się w Warszawie Rządu Narodowego, deklarując podporządkowanie się jego władzy, co miało na celu podniesienie autorytetu formacji strzeleckich, które 6 VIII wkroczyły (pierwsza kompania kadrowa) na ziemie Królestwa Polskiego z zamiarem wywołania powstania antyrosyjskiego. Akcja ta się nie udała, a niechęć ludności Kielecczyzny do strzelców wzbudziła w Piłsudskim i jego otoczeniu poczucie odrzucenia i osamotnienia; zaowocowało to trwałym urazem i nieufnością wobec społeczeństwa, a w przyszłości stało się podłożem charakterystycznego dla tego środowiska elitaryzmu. Niepowodzenie planów powstańczych uzależniło Piłsudskiego od Naczelnego Komitetu Narodowego, który objął polityczne zwierzchnictwo nad Legionami Polskimi podporządkowanymi dowództwu austriackiemu. W zaistniałej sytuacji Piłsudski starał się podkreślić odrębność formacji legionowych, w których został dowódcą 1. pułku (od XII 1914 dowódcą I Brygady), odnosząc kilka efektownych zwycięstw na froncie rosyjskim (m.in. pod Konarami i Ożarowem, Kostiuchnówką, nad Styrem i Stochodem). Krytykował Departament Wojskowy (na jego czele stał W. Sikorski) za zbytnią uległość wobec władz austriackich; był też w konflikcie z podporządkowaną austriackiemu dowództwu Naczelną Komendą Legionów; latem 1915 nakazał wstrzymanie werbunku do Legionów i dążył do usamodzielnienia. W X 1914 powołał tajną Polską Organizację Wojskową (do prowadzenia wywiadu i dywersji na tyłach armii rosyjskiej). Lata konspiracji, a następnie okres legionowy ujawniły niezwykłą, wręcz charyzmatyczną osobowość Piłsudskiego; jego rosnący autorytet oddziaływał na najbliższych współpracowników, dla których dawny towarzysz „Wiktor” stawał się Komendantem; współpracownicy Komendanta ów autorytet budowali wśród młodzieży strzeleckiej, a jednocześnie sami mu ulegali („grupa Piłsudskiego”). Żołnierze obu formacji (grupa legionowo-peowiacka) stali się zalążkiem powstającego w okresie I wojny światowej obozu politycznego (piłsudczycy), traktującego Piłsudskiego jak wodza, którego decyzje nie podlegają dyskusji. Wobec braku politycznych rozstrzygnięć państw centralnych w sprawie polskiej, Piłsudski VII 1916 złożył dymisję z Legionów. Po ogłoszeniu 1916 przez państwa centralne aktu 5 listopada i powołaniu XII 1916 Tymczasowej Rady Stanu Piłsudski raz jeszcze podjął próbę współpracy z państwami centralnymi w sprawie rozwiązania kwestii polskiej, stając na czele Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Ograniczone kompetencje powołanych przez okupantów instytucji polskich zadecydowały, iż Piłsudski ustąpił z Komisji Wojskowej i ostatecznie zerwał (VII 1917) z polityką współpracy z państwami centralnymi w kwestii politycznej, wzywając legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom Austrii i Niemiec (tzw. kryzys przysięgowy). POW przeszła do działań antyniemieckich, a Piłsudski został aresztowany i osadzony w twierdzy magdeburskiej. Wydarzenia te umocniły jego autorytet, który w oczach społeczeństwa stał się symbolem konsekwentnych starań niepodległościowych, skierowanych przeciwko wszystkim zaborcom. Dzięki tej reputacji po uwolnieniu z Magdeburga przybył 10 XI do Warszawy i 11 XI przejął władzę wojskową, a 14 XI — pełnię władzy z rąk Rady Regencyjnej; 22 XI 1918 objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa do czasu uchwalenia konstytucji, sprawując jednocześnie naczelne dowództwo sił zbrojnych.
Naczelnik państwa
W pierwszych miesiącach niepodległości dążył do zjednoczenia wszystkich sił i powołania rządu koalicyjnego, sam zaś akcentował swą ponadpartyjność i nie stworzył własnej organizacji. Przekonawszy się, iż rządy lewicy (gabinety I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) przeszkadzają w konsolidacji, porozumiał się z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu I. Paderewskiego (I 1919). Po wyborach parlamentarnych Sejm Ustawodawczy powierzył mu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza (II 1919), ograniczył jednak zakres jego władzy; pomimo to Piłsudski zachował wpływ na skład kolejnych rządów, a jego decyzje stanowiły główny czynnik w kwestiach polityki zagranicznej. Szczególną uwagę przywiązywał do polityki wschodniej; rozpad Imperium Rosyjskiego stwarzał bowiem możliwość realizacji planu prometejskiego, polegającego na powstaniu na wschodzie pasa państw narodowych, od Finlandii i krajów nadbałtyckich, poprzez Ukrainę, aż do Zakaukazia; kraje te, związane naturalnym sojuszem z Polską, wzmocnioną przez federację z dawnym Wielkim Księstwem Litewskim (Litwa i Białoruś), tworzyłyby skuteczną barierę przeciwko rosyjskiemu ekspansjonizmowi. Zamierzenia te, przyjęte z rezerwą lub niechęcią przez większość polityków litewskich, ukraińskich i białoruskich, wywołały zdecydowany opór Rosji, co doprowadziło do długotrwałej wojny (wojna polsko-bolszewicka 1919–21). Istotnym elementem realizacji planu Piłsudskiego było zawarcie sojuszu z Ukraińską Republiką Ludową S. Petlury (IV 1920) i wyprawa kijowska 1920 (po zajęciu Kijowa Piłsudski został mianowany Marszałkiem Polski), zakończona niepowodzeniem. Kilka miesięcy później dowiódł swych talentów wojskowych, pokonując Armię Czerwoną w bitwie warszawskiej. Na płaszczyźnie militarnej wojna polsko-bolszewicka zakończyła się zwycięstwem Polski, natomiast plany polityczne Piłsudskiego nie zostały zrealizowane (ryski traktat pokojowy). W 1920 Piłsudski inspirował nieformalną akcję zdobycia Wilna przez oddziały generała L. Żeligowskiego; inkorporacja Wileńszczyzny była zbieżna z wolą zdecydowanej większości jej mieszkańców, nasiliła jednak długotrwały konflikt z Litwą. Niepowodzenie programu wschodniego spowodowało osłabienie pozycji Piłsudskiego, a konstytucja (Konstytucja marcowa) uchwalona 1921 przez większość sejmową, przeciwną Piłsudskiemu, ograniczyła kompetencje głowy państwa do zadań czysto reprezentacyjnych; taka decyzja sejmu miała osłabić rolę Piłsudskiego jako — jak się powszechnie spodziewano — przyszłego Prezydenta RP. W tej sytuacji Piłsudski zdecydował się nie wystawiać swej kandydatury w wyborach prezydenckich (1922), a 1923 zrzekł się wszelkich funkcji państwowych i zamieszkał w Sulejówku.
Przewrót majowy — premier
Lata 1923–26 wykorzystał w celu konsolidacji wspólnoty legionowo-peowiackiej oraz poszerzenia wpływów, zapewniając sobie poparcie części organizacji kombatanckich, stronnictw lewicy parlamentarnej oraz ugrupowań demokratycznych inteligencji. Jednocześnie prowadził ożywioną akcję propagandową na rzecz swego powrotu do władzy, krytykując wady i wynaturzenia demokracji parlamentarnej oraz występując w roli obrońcy honoru armii, który nie może zgodzić się na wciąganie wojska do rozgrywek politycznych; w tym okresie zajął się również ożywioną działalnością publicystyczną i pisarską mającą na celu rozbudowę własnej legendy i kompromitację przeciwników. Winą za dziejące się w Polsce nieprawości obciążał ugrupowania nacjonalistyczne prawicy i centrum (blok Chjeno-Piasta), toteż wykorzystując fakt kolejnego objęcia władzy przez tę koalicję (V 1926), dokonał z pomocą wojska zbrojnego zamachu stanu (przewrót majowy), popartego przez partie lewicowe. Po przewrocie majowym Piłsudski nie objął urzędu prezydenta i nie zniósł konstytucji, natomiast stworzył system rządów autorytarnych o szczególnym charakterze; działały bowiem partie polityczne, ukazywała się niezależna prasa, nigdy nie ograniczono podstawowych praw obywatelskich. W ramach tego systemu osoba Piłsudskiego stała ponad obowiązującym prawem, choć formalnie pełnił on funkcję ministra spraw wojskowych i od VIII 1926 — Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz X 1926–VI 1928 i VIII–XII 1930 — premiera. Odcinając się od dotychczasowych sprzymierzeńców z obozu lewicy parlamentarnej, przedstawiał się jako przeciwnik radykalnych zmian społecznych („rewolucja bez rewolucyjnych konsekwencji”), zwolennik silnego i sprawnego państwa oraz daleko idącej modyfikacji ustroju parlamentarnego — przez zniwelowanie roli partii politycznych oraz ograniczenie uprawnień ciał ustawodawczych (sanacja); natomiast występował przeciw dążeniom do przebudowy struktur państwowych w duchu totalitarnym. W 1926–30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia politycznego zaplecza obozu pomajowego (m.in. przez utworzenie 1928 Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) oraz do osłabienia opozycji, stosując metodę kompromitowania i ośmieszania przeciwników, wykazywania ich bezsiły i moralnej degrengolady, sporadycznie sięgał też po środki fizycznej przemocy. Do otwartej konfrontacji z opozycyjnym Centrolewem doszło 1930 (brzeski proces).
Po 1930 — pełnia władzy
Po odpowiednio reżyserowanych i niekiedy fałszowanych zwycięskich dla sanacji wyborach parlamentarnych 1930 („wybory brzeskie”) Piłsudski dysponował pełnią władzy i większością w parlamencie, co umożliwiło mu zmiany ustawy zasadniczej; 1934–35 zaaprobował przygotowany przez W. Sławka i in. projekt nowej konstytucji (Konstytucja kwietniowa) wprowadzającej w Polsce ustrój zbliżony do prezydenckiego, lecz z prezydentem, który nie ponosi odpowiedzialności za swe decyzje. W latach 30. zaczął odsuwać się od bezpośrednich decyzji dotyczących spraw państwowych, cedując większość z nich na najbliższych współpracowników (tzw. grupa pułkowników). Wyjątkiem były kwestie polityki zagranicznej — realizował tu tzw. politykę równowagi w stosunkach z Niemcami i ZSRR, a także sprawy obronności, w których jednak jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych skoncentrował się na rozstrzyganiu kwestii personalnych (awanse i nominacje oficerskie), często jednak kierował się w tych sprawach zasadą koteryjnego klucza, awansując dawnych podkomendnych z Legionów, zaniedbywał zaś modernizację armii, prace operacyjne i przygotowanie planu mobilizacji w razie wojny. W sprawach gospodarczych nie wykazywał aktywności i nie miał programu wyprowadzenia kraju z wielkiego kryzysu, który nadszedł do Polski 1929 w rezultacie ogólnoświatowej recesji. Mimo starzenia się i pogarszania się stanu zdrowia, Piłsudski zachował do końca wpływ na skład personalny elity rządzącej, jednak stworzony przezeń system władzy opierał się bardziej na relacjach międzyludzkich niż na rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych. Proces przemian ustrojowych rozpoczął się 1933–35, gdy Piłsudski utracił już zaufanie do części współpracowników, którym w przyszłości zabrakło autorytetu, by wcielić w życie postanowienia Konstytucji kwietniowej. Rosnące wątpliwości Piłsudskiego co do uzdolnień jego ewentualnych następców sprawiły, iż nie rozstrzygnął jednoznacznie problemu sukcesji, a po jego śmierci obóz pomajowy pogrążył się w konfliktach wewnętrznych (tzw. dekompozycja), które przekreśliły znaczenie przeprowadzonej 1935 reformy konstytucyjnej. Zmarł 12 V 1935 w Warszawie.
Legenda Piłsudskiego
Już za życia stał się postacią owianą legendą, symbolizującą odrodzenie Polski po latach niewoli. Został pochowany w krypcie Św. Leonarda na Wawelu (1937 trumnę przeniesiono do krypty pod wieżą Srebrnych Dzwonów), jego serce spoczęło w grobie matki na cmentarzu na Rossie w Wilnie.
Bibliografia
Pisma zbiorowe, t. 1–10, Warszawa 1937–38, wyd. uzup. o t. 11, Warszawa 1989–91.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Legiony Piłsudskiego wkraczają do Kielc, kompania 1 pułku piechoty Legionów Polskich po dowództwem Herwina w Kielcach 12 VIII 1914fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pomnik Józefa Pisudskiego dłuta T. Łodziany fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Krzyżanowski Konrad, Portret Józefa Piłsudskiego, 1920 — Muzeum Górnośląskie, Bytom fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rząd Kazimierza Bartla, który przyjął 2 VI 1926 projekt zmian w konstytucji — od lewej: minister sprawiedliwości M. Makowski, J. Piłsudski, prezydent I. Mościcki, premier K. Bartel, minister spraw wewnetrznych Młodzianowski, minister spraw zagranicznych A. Zaleski, minister rolnictwa J. Raczyński, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego J. Mikułowski-Pomorski, minister skarbu C. Klarner, minister przemysłu i handlu E. Kwiatkowski, minister pracy i opieki społecznej S. Jurkiewicz, minister robót publicznych W. Broniewskifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wymarsz strzelców, na czele Józef Piłsudski i szef sztabu Kazimierz Sosnkowski, Zakopane 1913fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Pogrzeb Józefa Piłsudskiego w Krakowie fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Powitanie Józefa Piłsudskiego na dworcu kolejowym w Warszawie 10 listopada 1918 po powrocie z internowania , obok po lewej L. Piskor, po prawej J. Głuchowskifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kawaleria Legionów J. Piłsudskiego zimą 1914 r. w Karpatach. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Legiony Polskie na Wołyniu w lecie 1916 r. — siedzą za stołem od lewej: Leon Wyczółkowski, Józef Piłsudski, biskup Władysław Bandurski, austriacki komendant Legionów gen. Puchalski, płk Januszaitis. Za stołem m.in. płk Grzesicki, płk Zieliński, płk Minkiewicz. Przy bocznym stole siedzą m.in. ppłk Berbecki, ppłk Roja. Wśród stojących m.in. mjr Belina-Prażmowski i rtm. Grzmot-Skotnickifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Piłsudski Józef we Francji fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Piłsudski Józef z G. Narutowiczem fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Raut na Zamku w Warszawie w ósmą rocznicę niepodległości Polski, 1926fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strzelcy na ulicach Lwowa w 1913. Parada z okazji 50. rocznicy powstania styczniowego — na czele Józef Piłsudski (z wyciągniętą ręką)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sztab generalny I Brygady Legionów w 1914 — na rysunku-pocztówce Leopolda Gottlieba na koniach: J. Piłsudski, K. Sosnkowski, W. Sławek, W. Sieroszewskifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przewrót majowy fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia