Petersburg
 
Encyklopedia PWN
Petersburg, Sankt Petersburg, Sankt-Pietierbụrg, 1914–24 Piotrogród, 1924–91 Leningrad,
m. wydzielone, odrębny podmiot Federacji Ros., nad Newą i Zat. Fińską; stolica obwodu leningradzkiego.
administracyjnie dzieli się na 13 dzielnic; największy po Moskwie ośr. gosp., kult. i nauk. Rosji; przemysł elektromaszynowy (wielkie stocznie, fabryki turbin i generatorów elektr., zakłady urządzeń dla elektrowni jądr., obrabiarek, wagonów, wytwórnie sprzętu elektrotechnicznego, teletechn. i elektroniczny), hutnictwo żelaza i metali kolorowych, przemysł chem. (gumowy), włók., odzieżowy, skórz.-obuwniczy, poligraficzny, drzewny, papierniczy, materiałów budowlanych, spoż.; elektrownia jądr. w Sosnowym Borze (2000 MW); wielki węzeł kol. i drogowy oraz jeden z największych portów mor. Rosji i duży port rzeczny połączony drogami wodnymi z morzami: Białym, Azowskim, Kaspijskim i Czarnym; metro (4 linie); międzynar. port lotn.; ponad 40 państw. szkół wyższych (w tym Uniw. Petersburski zał. 1819), ponadto 22 wyższe szkoły wojsk.; ok. 180 inst. nauk.-badawczych; siedziba wielu ogólnoros. towarzystw nauk.; ponad 2 tys. bibliotek (w tym Ros. Biblioteka Nar.); obserwatorium astr. (Pułkowo); Teatr Opery i Baletu im. S. Kirowa (do 1920 Teatr Maryjski); filharmonia (zał. 1862) o świat. sławie; wielki ośr. turyst.; P. jest jednym z gł. centrów muzealnych Europy, ponad 120 muzeów, m.in. Ermitaż, Muzeum Ros., muzeum morskie. W pobliżu miasta liczne miejscowości turyst.-wypoczynkowe (Puszkin, Petrodworec, Pawłowsk, Zielonogorsk, Siestrorieck, Gatczyna).
Historia. Budowany przez Piotra I Wielkiego od 1703, na zdobytej na Szwedach (północna wojna 1700–21) Wyspie Zajęczej, jako port mor.; od 1712 do 1918 stol. Rosji; w pierwszych dziesięcioleciach XVIII w. wybudowano wszystkie gmachy państw. (m.in. Admiralicję ze stocznią, 12 kolegiów — późniejsze ministerstwa, mennicę, fabrykę prochu), a w 2. poł. XVIII w. — pałace (w tym Zimowy) i świątynie. Od poł. XVIII w. ośr. przem. — liczne manufaktury; od 1. poł. XIX w. fabryki, początkowo gł. włók., od końca XIX w. metalurgiczne i budowy maszyn (np. zakłady Putiłowskie, Simensa) — szybko rozwijające się po reformie rolnej 1861 (1862 — 300 fabryk, 21 tys. robotników, 1913 — 1012 fabryk, 242 tys. robotników, w tym ok. 130 tys. wielkoprzem.); Petersburg stał się miastem kontrastów społecznych. Od XVIII w. centrum kultury i nauki: 1715 powstała Akad. Morska, 1719 Szkoła Inżynieryjna, 1724 Akad. Nauk, 1733 Szkoła Med.-Chirurgiczna, 1773 Inst. Górnicznego, 1819 uniw., 1828 Inst. Technologiczny. Petersburg był ośr. myśli społ.-polit. i ros. ruchu demokr. oraz rewolucyjnego; tu wybuchło 1825 powstanie dekabrystów, 1845–49 działała tajna organizacja pietraszewców, a w 2. poł. XIX w. centrum narodników; także w Petersburgu miała miejsce 1876 pierwsza polit. demonstracja robotników (od pl. Kazańskiego zw. kazańską) oraz krwawa niedziela, która zapoczątkowała rewolucję 1905–07 w Imperium Rosyjskim. W 1917 miejsce wybuchu rewolucji lutowej i 7 XI (25 X) przewrotu bolszewickiego, który zapoczątkował rewolucję październikowąwojnę domową w Rosji; po przeniesieniu 1918 stol. państwa powtórnie do Moskwy miasto obwodowe; 1918–20 dwukrotnie obronił się przed atakami białej armii gen. N. Judenicza. Podczas II wojny światowej IX 1941–I 1944 zablokowany od strony lądu przez Niemców, bronił się skutecznie przed ich atakami ok. 900 dni dzięki determinacji głodujących mieszkańców (z głodu zmarło ok. 630 tys. osób). Od 1992 miasto wydzielone, podmiot Federacji Rosyjskiej.
Zabytki. Petersburg jest jednym z najwspanialszych zespołów urb. na świecie — wpisanym na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO; miasto planowane przez zagr. architektów sprowadzonych przez Piotra I Wielkiego oraz architektów rosyjskich. Ośrodkiem urb. Petersburga jest południowy brzeg Newy przy jej rozwidleniu, wznoszą się tu gł. budowle centralnego kompleksu z gmachami Admiralicji, ku któremu zbiegają się gł. arterie miasta. Na zachód od Admiralicji — pałace Senatu i Synodu oraz pomnik Piotra I (E.M. Falconet), na wschód — Pałac Zimowy z pl. Pałacowym (na środku kolumna Aleksandra), zamkniętym od południa półkolistym budynkiem sztabu generalnego. Po drugiej stronie Newy na W. Zajęczej — Twierdza Petropawłowska, a na sąsiednim cyplu Wyspy Wasilewskiej, w rozwidleniu rzeki — gmach Giełdy Morskiej. Budowle barok.: Twierdza Petropawłowska z soborem (1712–33), Pałac Letni (1710–14), Pałac 12 Kolegiów (1722–41), Pałac Zimowy (1754–62), klasztor Smolny z soborem (1748–64). Po 1760 powstały budowle będące czołowymi osiągnięciami ros. klasycyzmu, m.in.: Akad. Sztuk Pięknych (1764–80); pałace: Marmurowy (1768–85), Taurydzki (1783–89), Michajłowski (1819–25); Bank Asygnacyjny (1783–89), Inst. Smolny (1806–08); sobory: Kazański (1801–11), Św. Izaaka (1818–58); Inst. Górniczego (1806–11); Admiralicja (1806–23), Giełda Morska (1805–10); budynek sztabu generalnego (1819–29); Teatr Aleksandryjski (1828–32, ob. im. A. Puszkina) z prowadzącą do niego ul. Teatralną oraz pałacami Senatu i Synodu (1829–34). W budowlach tych dużą rolę odgrywa rzeźba monumentalna. Zabytkowe centrum, rozszerzone eklektycznymi budowlami z 2. poł. XIX w., otaczają nowoczesne dzielnice mieszkaniowe (m.in. Mała Ochta, Prospekt Moskiewski). Po 1945 powstały nowe dzielnice (prospekty Primorski i F. Engelsa, pl. Lenina), parki, budowle użyteczności publicznej (stadion im. S. Kirowa 1932–50, sala kinowo-koncertowa Oktiabr´skaja 1967, hotel Leningrad 1970, port lotn. 1974) i in.
Bibliografia
M. WILK Od Petersburga do Leningradu, Warszawa 1980;
L. BAZYLOW Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Petersburg, plac Św. Izaaka fot. K. Peńsko-Skoczylas, B. Skoczylas/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Petersburg, Pałac Zimowy (Rosja)fot. K. Peńsko-Skoczylas i B. Skoczylas/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Petersburg, sobór Św. Izaaka fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia