Peru. Historia
 
Encyklopedia PWN
Peru. Historia.
Około 900–200 p.n.e. w prawie całym północna Peru rozprzestrzeniła się kultura Chavín; w 1. połowie I tysiąclecia n.e. rozwój kultur: Mochica (północne wybrzeże) i Nazca (południowe wybrzeże), następnie (ok. 600–1000 n.e.) powstanie imperiów Huari i Tiahuanaco, które w XI w. uległy rozbiciu na zwalczające się państewka. Od XIV w. ekspansja państwa Chimú, podbitego ok. 1475 przez Inków, którzy stworzyli scentralizowane państwo (Tahuantinsuyu) ze stolicą w Cuzco, rozszerzane w XV w. przez wojenne zdobycze terytorialne. Hiszpanie pod wodzą F. Pizarra dokonali 1531–35 jego podboju i 1544 utworzyli wicekrólestwo Peru. Od połowy XVI w., po okresie wojen domowych między konkwistadorami i organizowanych przez nich buntach przeciw władzy królewskiej, nastąpił rozwój osadnictwa hiszpańskiego. Wicekról F. de Toledo 1572 zlikwidował ostatni ośrodek państwowości Inków w Vilcabambie i skazał na śmierć jego władcę Tupaca Amaru. Zorganizował administrację i gospodarkę kolonii: redukcje misyjne i tzw. encomienda (ziemie przydzielane wraz z Indianami), eksploatacja kopalń srebra, rozwój handlu i rzemiosł, wzrost miast. ok. 1600 Peru było najcenniejszą i najbogatszą kolonią hiszpańską w Ameryce. Od połowy XVIII w. traciło znaczenie na skutek odłączenia niektórych audiencji i przekształcenia ich w odrębne wicekrólestwa: 1717 Nowa Granada, 1776 La Plata. Liczne powstania Indian, m.in. 1742–56 pod wodzą Juana Santosa Atahualpy, 1780–82 masowe powstanie pod wodzą Tupaca Amaru, były okrutnie tłumione.
Ruch niepodległościowy w Peru był stosunkowo słaby; pierwsze próby obalenia władzy hiszpańskiej (1811, 1812, 1814) zostały udaremnione. W 1821 wkroczyła do Peru armia J. de San Martína i ogłoszono niepodległość, ugruntowaną 1824 przez zwycięstwo gen. A.J. de Sucre pod Ayacucho. Zwołany 1822 Kongres przekazał 1823 władzę dyktatorską S. Bolívarowi. Po obaleniu 1826 dyktatury Bolívara i zerwaniu 1839 (w wyniku wojny z Chile) narzuconej 1837 Peru przez Boliwię Konfederacji Peruwiańsko-Boliwijskiej rozpoczęły się walki o władzę, chaos polityczny i upadek gospodarczy. Dopiero za rządów prezydenta R. Castilli (1844–51 i 1854–62) nastąpił spokój wewnętrzny i rozwój gospodarczy, m.in. dzięki pożyczkom zagranicznym. Ponownemu kryzysowi po wojnie z Hiszpanią (1866–71) miały przeciwdziałać reformy za prezydentury M. Pardo (1872–76). Przegrana, w przymierzu z Boliwią, wojna przeciw Chile 1878–84, tzw. wojna o Pacyfik, spowodowała utratę bogatych w saletrę prowincji oraz dalsze zadłużenie Peru. Po okresie rządów liberałów (1899–1912) prezydent G.E. Billinghurst usiłował realizować program socjalny (tanie mieszkania, powszechne szkolnictwo, walka z bezrobociem) oraz chronić chłopów przed nadużyciami obszarników, lecz 1914 został obalony.
Podczas I wojny światowej i w następnej dekadzie nastąpił poważny wzrost eksportu surowców; jednocześnie umocnienie pozycji USA w gospodarce Peru> Prezydent A.B. Leguía (1919–30) usiłował zintensyfikować rozwój gospodarczy kraju za pomocą kapitału zagranicznego, ale został obalony w wyniku wystąpień wywołanych światowym kryzysem gospodarczym. W 1924 pod przewodnictwem V.R. Haya de la Torre powstała masowa partia polityczna Amerykański Ludowy Sojusz Rewolucyjny (APRA), 1928 J.C. Mariátegui założył Socjalistyczną Partię Peru. 1932–34 trwał konflikt graniczny z Kolumbią o Leticię, 1940–42 zaś wojna o sporne tereny graniczne z Ekwadorem, rozstrzygnięta na korzyść Peru.
W 1945 Peru wypowiedziało wojnę Niemcom i Japonii; po wojnie prezydent J.L. Bustamante y Rivero (1945–48), wybrany przy poparciu APRA, wprowadził elementy interwencjonizmu państwowego. Po jego obaleniu przez prawicowy zamach wojskowy, w czasie prezydentury gen. M.A. Odrii (1948–56) nastąpił pomyślny okres w sytuacji gospodarczej. Podczas drugiej prezydentury M. Prado y Ugarteche (1956–62) zaczęła się ograniczona liberalizacja polityczna. Po obaleniu 1968 prezydenta F. Belaunde Terry (przywódcy centrowej partii Akcja Ludowej) przez wojsk. zamach stanu do 1975 trwały rządy Rewolucyjnej Junty Wojskowej (na czele J. Velasco Alvarado), która przystąpiła do realizacji programu radykalnych reform (interwencjonizm państwowy, nacjonalizacja) i uniezależnienia polityki zagranicznej Peru. Przejęcie władzy przez gen. F. Moralesa Bermudeza i ogłoszenie tzw. drugiej fazy rewolucji oznaczało ograniczenie tych tendencji. Belaunde Terry podczas drugiej kadencji (1980–85) ostatecznie odszedł od reform rządu wojskowego na rzecz polityki liberalnej. Problemy, które zastał (zadłużenie, inflacja, bezrobocie), przerodziły się w głęboki kryzys: 1983–84 strajki i wzrost wpływów lewicy, a w prowincjach andyjskich terrorystyczna działalność maoistowskiego ugrupowania partyzanckiego Sendero Luminoso, która po interwencji wojska przerodziła się w wojnę domową. Wybory parlamentarne i prezydenckie 1985 przyniosły zwycięstwo APRA, prezydentem został A. García Pérez. Program ekonomiczny nowego rządu zakładał odejście od liberalnej polityki poprzedników i przywrócenie reform z okresu 1968–75, rozwój rolnictwa andyjskiego, likwidację bezrobocia, przyznanie państwu głównej roli w kluczowych dziedzinach gospodarki, zwalczanie terroryzmu, korupcji i handlu narkotykami. Działania na rzecz ożywienia gospodarczego nie przyniosły spodziewanych wyników.
W 1990 prezydentem został A. Fujimori, przywódca założonego 1989 ruchu politycznego Zmiana 90, nie związany z żadną z peruwiańskich partii politycznych. Zastosowana przez niego terapia gospodarcza: reformy wolnorynkowe, zwłaszcza prywatyzacja rozbudowanego sektora państwowego, realizacja programu zaleconego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy, walka z inflacją oraz spłata długów zagranicznych, doprowadziły do okresowego pogłębienia recesji, ale przyniosły spadek inflacji i wzrost gospodarczy (1993) oraz pożyczki zagraniczne. Fujimori kontynuował walkę z terroryzmem, odnosząc sukcesy — 1992 aresztowano przywódcę Sendero Luminoso i znaczną część jego kierownictwa; z mniejszymi rezultatami walczył z korupcją i handlem narkotykami. Dla zwiększenia skuteczności swoich działań, mając poparcie wojska, 1992 rozwiązał parlament, zawiesił konstytucję i rządził za pomocą dekretów. Nowa konstytucja, opracowana przez wybraną 1992 konstytuantę i przyjęta 1993 w referendum, wzmocniła władzę prezydenta, dopuściła do jego reelekcji i dała mu prawo rozwiązywania parlamentu oraz wprowadziła karę śmierci za terroryzm. W 1995 Fujimori został wybrany na drugą kadencję. Mimo rosnącego od 1997 niezadowolenia z jego rządów i konfliktu z Trybunałem Konstytucyjnym (który uznał, że prezydent nie miał prawa ubiegać się o trzecią kadencję), Fujimori zgłosił swoją kandydaturę w wyborach 2000 i nieznacznie wygrał z A. Toledo z nowej partii Możliwe Peru. W 2000 śledztwo potwierdziło korupcję, tortury i zabójstwa przeciwników politycznych oraz handel bronią i narkotykami z partyzantką kolumbijską, co doprowadziło do zachwiania pozycji Fujimoriego, a następnie jego ustąpienia. Wybory prezydenckie 2001 wygrał A. Toledo, pokonując A. Garcíę Péreza z APRA. Nowy prezydent szybko utracił jednak popularność, rosło niezadowolenie społeczne. Po burzliwych protestach w dep. Arequipa, 2002 władze zrezygnowały z prywatyzacji lokalnych kampanii energetycznych. Zapoczątkowało to serię kryzysów rządowych i spowodowało 2004 rezygnację wiceprezydenta R.D. Canseco. Za nadużycia w czasie prezydentury A. Fujimoriego skazano 2002 V. Montesinosa, szefa jego służb specjalnych, na wieloletnie więzienie i grzywnę. Sam Fujimori (przebywający do 2005 w Japonii) został 2004 oskarżony o zlecenie 1992 zabójstwa przywódcy związkowego, P. Huilca. W wyborach 2006 wygrał ponownie A. García Pérez z APRA.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Mapa płaskowyżu Nazca, Muzeum Marii Reiche, Nazcafot. M. „Kruger” Kiersztyn/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia