Persja. Muzyka

Persja. Muzyka.

W starożytności muzyka perska wchłaniała elementy kultur muzycznych Mezopotamii (m.in. koncepcje kosmologicznej interpretacji muzyki, instrumenty — pandury, harfy), także Grecji i Indii, jednocześnie silnie na nie oddziaływując. Świadczą o tym np. reliefy, sięgające III tysiąclecia p.n.e., i wzmianki w Biblii. Szczególny rozwój tej muzyki nastąpił za panowania dynastii Sasanidów (III–VI w.). Z tego okresu pochodzą pierwsze sformułowania teoretyczne (teoria etosu). Panowanie Arabów (VII–XII w.) zespoliło silnie muzykę perską z arabską i jej teorią. W XIII–XVI w. (za dynastii Timurydów) trwał tzw. złoty okres muzyki nowoperskiej, która wykazywała silne związki z kulturą Azji Środkowej, oddziaływała intensywnie na muzykę narodów tureckich (z XV w. pochodzą pierwsze przekazy notacji muzycznej). Przyjęcie islamu pogłębiło związki z kulturą i narodem arabskim. Charakterystyczny był zmienny stosunek do muzyki — raz entuzjastyczny (podkreślano jej zmysłowość i pobudzanie do ekstazy), raz niechętny, ze względu na zakazy zawarte w Koranie. Persowie wnieśli tradycję muzyczną, Arabowie — m.in. teorię muzyki.

Tradycyjna muzyka perska (wokalna), jeszcze obecnie wykonywana, odznacza się bogactwem epiki, często przepojonej pierwiastkami mistycznymi i wątkami mitologicznymi, typowymi dla Starożytnego Wschodu (np. walka Dobra ze Złem). Formy epickie wykonywano z towarzyszeniem bębnów, tamburynu, a zwłaszcza instrumentów strunowych: smyczkowych (kemandże) i szarpanych (lutnie tar i setar), ballady, zwane tasnif, wykonywano z towarzyszeniem 2-strunnej lutni dutar. W formach lirycznych wykorzystywano często teksty Hafiza, Sadiego i innych poetów złotego wieku. Instrumentem rytmicznym, związanym z wykonawstwem pieśni, był jednostronny bęben dombak, przeznaczony do realizacji skomplikowanych rytmów perskich. Na instrumentach strunowych wykonywano różne utwory o charakterze preludiów i interludiów (tzw. pihraw). Współczesne instrumentarium jest uboższe; znikły harfy, pandury, winy (czang), a nawet słynna lutnia ud, na której dokonywano pomiarów akustycznych; nadal są w użyciu cymbały santur i flet naj. Muzyka perska ma charakter kameralny, cechuje ją monofonia (jednogłosowość) z przejawami burdonu i przypadkowych współbrzmień. Mimo pozornej monotonii, w rzeczywistości jest bardzo zróżnicowana wyrazowo, opiera się na skomplikowanym systemie różnych modi (modeli melodycznych), których liczba stopniowo się zwiększała (od podstawowych 12 modi w XV w. do 48 obecnie). System tonalny, normowany teorią etosu, jest w zasadzie diatoniczny (diatonika), z licznymi chromatyzmami (chromatyka). Występują też mikrointerwały (¹/₄, ³/₄, ¹/₃ tonu) i interwały neutralne (np. tercja zalzala). Wzorami rytmicznymi niezaprzeczalnie perskimi (ramal, falmit) posługiwano się już w XIII w.; obecnie rytmika opiera się na metrum ²/₄ i ⁶/₈. Konwencjonalne rytmy europejskie współistnieją z rytmami ludowymi; zaznacza się wyraźnie opozycyjność nurtu ludowego i klasycznego (dla tego ostatniego charakterystyczną formą jest cykl Dastgah).

Muzyka współczesnego Iranu łączy elementy przejęte z tradycji z rozpowszechniającą się od połowy XIX w. muzyką europejsko-turecką (wojskową), rosyjską i gruzińską (uprawianą w kawiarniach) oraz rozrywkową muzyką amerykańską; popularne są pieśni patriotyczne i wojskowe nauczane w szkołach. Około 1920 ustalił się skład typowego zespołu orkiestrowego (flety, instrumenty smyczkowe i lutnie tar). Szkolnictwo muzyczne nawiązuje do programu europejskiego, ale jednocześnie naucza się gry na instrumentach narodowych, przede wszystkim na tar. Koegzystencja muzyki importowanej i rodzimej zaznacza się również w programie radiowym i ruchu koncertowym (od 1967 do wybuchu rewolucji irańskiej były organizowane w Szirazie i Persepolis festiwale muzyki współczesnej). Rozwija się krytyka muzyczna, badania naukowe (zwłaszcza klasycznej muzyki perskiej), podejmuje się akcje zbierania folkloru muzycznego.