Odessa, Odesa 
,
m. obwodowe na Ukrainie, nad Zat. Odeską (M. Czarne).
,
Odessa
Encyklopedia PWN
duży ośr. przem., nauk. i kult.; rozwinięty przemysł maszyn. (m.in. obrabiarki, maszyny roln.), stoczn. (remont statków), chem. (produkcja nawozów sztucznych, tworzyw sztucznych), elektrotechnicznych, spoż., skórz., włók., rafineryjny; ważny węzeł kol.; 2 porty lotn.; 14 szkół wyższych (w tym uniw., zał. 1865), ponad 30 instytutów nauk.-badawczych (m.in. Inst. Chorób Ocznych im. W. Fiłatowa); muzea, m.in. archeol., sztuki. W pobliżu O. uzdrowiska nadmor. (Kujalnickie, Chadżybejskie, Lermontowskie).
Historia. W starożytności gr. osada Istrion, następnie słow. Kaczuba; po zdobyciu przez Tatarów krymskich w XV w. — pod nazwą Hadżibej (Chadżibej); na jej miejscu, po zajęciu Krymu przez Turków, zbud. 1764 twierdza Yeni Dünya, 1791 zdobyta przez Rosję; od 1795 ros. port wojenno-handl. pod nazwą O. (od leżącego w pobliżu staroż. portu gr. Odessos); od 1803 miasto, od 1805 stol. Kraju Noworosyjskiego; w okresie antynapoleońskiej blokady kontynent. ośr. wywozu ros. zboża; rozwój w 1. poł. XIX w.; na pocz. stulecia liczyła ok. 80 tys. mieszk., a pod koniec — 500 tysięcy. Sławny ośr. folkloru miejskiego powstałego pod wpływem różnych kultur (w tym żydowskiej). Od poł. XIX w. ośr. ruchu rewolucyjnego (narodnicy, ruch robotniczy, 1905 powstanie na pancerniku Potiomkin); na pocz. XX w. najważniejszy port handl. Imperium Ros.; 1918–20 m.in. zajęta przez wojska austr.-niem. i armię A. Denikina; od 1932 stol. obwodu; po dwumiesięcznej zaciętej obronie, zakończonej ewakuacją garnizonu O., 1941–44 pod okupacją niemiecką.
Zabytki. W centrum założenie urb. z pocz. XIX w. — półokrągły plac, na którym wznosi się pomnik pierwszego burmistrza Odessy i gubernatora Noworosji ks. A.E. Richelieu (1823–28, I. Martos); od placu do portu prowadzą monumentalne schody zw. Potiomkinowskimi (1834–41). Pozostałości twierdzy ros. z końca XVIII w.; budowle klasycyst. z 1. poł. XIX w., m.in. pałac Potockiego (ob. muzeum), szpital (1804–06, T. de Thomon), pałac Woroncowa (1826–28) i Stara Giełda (1829–34); budowle eklektyczne z końca XIX i pocz. XX w., m.in.: teatr opery i baletu (1884–87, F. Fellner, H. Helmer), Nowa Giełda, muzeum archeol., biblioteka, kamienice czynszowe; z lat 30. XX w. — sanatoria, stadion, teatr.
