Nowy Jork
 
Encyklopedia PWN
Nowy Jork, New York Wymowa,
m. w USA, w stanie Nowy Jork, przy ujściu rz. Hudson do O. Atlantyckiego;
zespół miejski 18,8 mln mieszk. (2009), w tym: 2,2 mln Murzynów (największa koncentracja w USA), 1,7 mln Latynosów (gł. Portorykanie) oraz liczne grupy pochodzenia żydowskiego (1,3 mln), wł., gr., pol. i in.; położone na wyspach Manhattan, Long Island (w zachodniej części), Staten Island i kilkunastu mniejszych (w zatokach New York Harbor i Long Island Sound) oraz częściowo na kontynencie; jedna z największych aglomeracji miejskich świata i największa w USA; od 1946 stała siedziba ONZ; powierzchnia N.J. w granicach adm. wynosi 786 km2; region metropolitalny N.J.–Northern New Jersey–Long Island, w którego skład wchodzą zespoły miejskie leżące w stanach N.J., New Jersey i Connecticut (największe Newark, Jersey City i Paterson–Clifton–Passaic) ma 17,4 tys. km2 pow. i 18,7 mln mieszk. (2005). N.J. jest największym centrum finansowym i handl. świata (giełda nowojorska, wielkie banki), siedzibą wielu towarzystw ubezpieczeniowych, przedsiębiorstw handl.-usługowych, międzynar. korporacji, największym ośr. przem. Ameryki Północnej, wielkim węzłem komunik., jednym z największych ośr. nauk.-kult. USA, centrum rozrywki i mody. W aglomeracji N.J. najbardziej rozwinięte są przemysły: odzieżowy, poligraficzny, spoż., środków transportu (lądowego, lotn. i statków), chem., maszyn., elektrotechniczny, elektroniczny, włók., skórz., papierniczy, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych. Zespół portowy N.J. (połączony przez New York State Barge Canal z Wielkimi Jeziorami i Rz. Św. Wawrzyńca) jest jednym z największych portów mor. USA (przeładunki 138 mln t — 1998, wywóz gł. zboża, przywóz ropy naftowej); znaczna część przeładunków przypada na żeglugę kabotażową; w okresie międzywojennym N.J. był również jednym z największych w świecie transatlantyckich portów pasażerskich. N.J. jest punktem docelowym linii lotn. (gł. porty lotn.: międzynarodowy port lotniczy J.F. Kennedy, La Guardia i Newark w New Jersey) oraz wielkim węzłem kol.; poszczególne wyspy są połączone samochodowymi i kol. mostami i tunelami; duże znaczenie w komunikacji miejskiej ma dobrze rozwinięta sieć metra (obsługującego 1/3 masowych przewozów pasażerskich) i linii autobusowych. Siedziba wielu szkół wyższych, m.in. Columbia University (zał. 1754), Fordham University (zał. 1846), New York University (zał. 1886), Rockefeller University, City College, School for Social Research, Juilliard School of Music, licznych szkół med., instytucji muz. (Carnegie Hall, Metropolitan Opera, New York City Opera, filharmonii i baletu); gł. w kraju centrum teatru, radia, telewizji i prasy; świat. centrum sztuki współcz.; wielkie biblioteki (biblioteka publiczna N.J. ma jeden z największych w świecie księgozbiorów), towarzystwa i wydawnictwa nauk.; liczne galerie, muzea, m.in.: Metropolitan Museum of Art, Museum of Modern Art, Solomon R. Guggenheim Museum, Whitney Museum of American Art, American Museum of National History. W N.J. znajduje się wiele parków, najsłynniejsze z nich to Central Park (z ogrodem bot., zool. i planetarium) oraz Bronx Park (z największym w USA ogrodem zool.). N.J. dzieli się na 5 gł. dzielnic (boroughs): Manhattan (na wyspie o tej samej nazwie), Brooklyn i Queens (w zachodniej części wyspy Long Island), Bronx (na kontynencie) oraz Richmond (na wyspie Staten Island). Centralną część miasta stanowi Manhattan, w jego południowej, najstarszej części (Dolny Manhattan) znajduje się dzielnica bankowa; przy znanej ulicy Wall Street mieści się Giełda Nowojorska, Chase Manhattan Corporation, Nowojorski Bank Federalny; w tej części miasta 1973–2001 wznosiły się 2 bliźniacze wieżowce o wys. 411 m — Świat. Centrum Handlu (World Trade Center), zniszczone w wyniku terrorystycznego zamachu 11 IX 2001, ponadto Świat. Centrum Finansowe (World Financial Center). W Środkowym Manhattanie znajdują się biura licznych koncernów (gł. w wieżowcu Empire State Building), firm prawniczych, agencji reklamowych, a także zespół gmachów Rockefeller Center; nad East River siedziba ONZ; okolice pl. Times Square skupiają większość lokali rozrywkowych, teatrów (gł. wzdłuż i w pobliżu ulicy Broadway); od południa sąsiaduje z placem gł. skupisko domów towarowych, od zachodu — dzielnica przemysłu odzieżowego — Garment Center. Dzielnice Górnego Manhattanu otaczają rozległy Central Park (pow. 340 ha) z ogrodami, obiektami sport.-rekreacyjnymi i salami koncertowymi; wokół Central Park znajdują się liczne hotele i muzea (m.in. słynne Metropolitan Museum of Art i Museum of Natural History) oraz na południowym zachodzie Lincoln Center of the Performing Arts, w którym mieszczą się m.in. Metropolitan Opera i Filharmonia Nowojorska; w północnej części Górnego Manhattanu jeden z największych uniw. w kraju — Columbia University. W Manhattanie obok ekskluzywnych dzielnic (gł. w środkowej i wschodniej części) znajdują się rozległe slumsy zamieszkane przeważnie przez ludność murzyńską (Harlem) i emigrantów z Ameryki Łacińskiej. Pozostałe dzielnice N.J. spełniają funkcje gł. mieszkaniowe, przeważa w nich budownictwo o średnim i niskim standardzie; dzielnice ludności zamożnej są położone gł. w peryferyjnej, rozszerzającej się (wskutek przenoszenia się ludności z centrum N.J.) strefie aglomeracji, m.in. we wschodniej części wyspy Long Island i północno-wschodniej części stanu Connecticut. Wzdłuż wybrzeży stanu New Jersey rozciąga się kompleks zakładów przemysłu ciężkiego. W pobliżu Manhattanu, na jednej z licznych drobnych wysp — Liberty, wznosi się słynna Statua Wolności. N.J. jest jednym z największych (obok Chicago i Detroit) skupisk Polaków w Ameryce, siedzibą licznych instytucji i organizacji polonijnych (Fundacja Kościuszkowska, Fundacja Paderewskiego, Polski Inst. Nauki, Inst. J. Piłsudskiego). Ludność N.J. jest silnie zróżnicowana etnicznie, w poszczególnych częściach miasta wytworzyły się narodowościowe dzielnice, obok skupiska ludności murzyńskiej w Harlemie powstały dzielnice zamieszkane gł. przez ludność pochodzenia wł. (Little Italy), portorykańskiego (Spanish Harlem), chiń. (Chinatown) i in.; w N.J. istnieje także duże skupisko ludności pochodzenia żydowskiego (Bronx, Dolny Manhattan); dzielnice Soho i Greenwich Village są zamieszkane gł. przez artystów.
Historia. Faktoria handl. zał. 1614 przez Holendrów na wyspie Manhattan, 1625 zał. osiedle Nowy Amsterdam, gł. ośr. i port mor. kolonii Nowe Niderlandy; prawa miejskie 1653; 1664 wraz z kolonią zdobyty przez Anglików i przemianowany na N.J. W XVII–XVIII w. stol. i centrum gosp. oraz kult. (od 1725 wyd. prasa, 1754 zał. Columbia University) ang. kolonii N.J. W 2. poł. XVIII w. ważny ośrodek ruchu niepodl. (działalność Sons of Liberty); podczas wojny o niepodległość Stanów Zjedn. (1775–83) okupowany przez wojska bryt.; 1785–90 siedziba władz USA (1789–90 pierwsza stol.), do 1797 stol. stanu. Od końca XVIII w. największy port, ważny ośrodek handl. i przem. kraju; jeden z gł. nadatlantyckich portów imigracyjnych i najważniejszych świat. centrów finansowych — 1929 krach na giełdzie nowojorskiej zapoczątkował wielki świat. kryzys gosp.; od pocz. XIX w. największa metropolia USA, odgrywa szczególną rolę w życiu polit. (m.in. jako siedziba ONZ) i kult. USA; 11 IX 2001 zamach terrorystyczny Al-Ka’idy, w wskutek którego zginęło ok. 3000 ludzi i zniszczone zostało World Trade Center.
Zabytki. Budowle z XVIII (kościoły St. Paul’s Chapel, St. Mark’s-in-the Bouwerie) i XIX w. (ratusz, Trinity Church, National Academy of Design, katedra protest. St. John’s the Divine, New York Public Library); liczne wieżowce z pocz. XX w., np. neogot. Woolworth Building; zespoły budowli nowoczesnych — 15 wieżowców Rockefeller Center (1931–47); Empire State Building; zespół gmachów ONZ (1947–50, zbiorowe dzieło międzynar. komisji architektów, m.in.: Le Corbusiera, O. Niemeyera, H. Robertsona); Lever Brothers Buildings (1950–52, G. Bunshaft, L. Skidmore, N.A. Owings, J.O. Merill); Seagram Building (1956–58, L. Mies van der Rohe, Ph. Johnson).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Nowy Jork, widok na Brooklyn i Manhattan nocą fot. R. Nowak/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nowy Jork, Statua Wolności (USA)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wright Frank Lloyd, Muzeum Guggenheima, 1956–59, Nowy Jork (Stany Zjednoczone)fot. M. Krajewska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nowy Jork, Sala Zgromadzenia Ogólnego ONZ fot. R. Nowak/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nowy Jork, port lotniczy Idlewild (ob. im. J.F. Kennedy'ego), 1956–62, Stany Zjednoczone — projekt Eero Saarinenfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia