Nowa Zelandia. Historia
 
Encyklopedia PWN
Nowa Zelandia. Historia.
Pierwotni mieszkańcy (Polinezyjczycy) przybyli na wyspy Nowej Zelandii prawdopodobnie w I tysiącleciu n.e. W XII w. wzdłuż wybrzeża istniało już wiele osiedli Maorysów. W 1642–43 dotarł tu A.J. Tasman, a 1769, 1773 i 1774 J. Cook odbył 3 podróże do Nowej Zelandii. Początkowo na wyspach zakładali bazy łowcy wielorybów i fok. Od 1814 zaczęli przybywać misjonarze i rozpoczęli działalność wśród Maorysów, żyjących we wspólnocie plemiennej (ich liczbę w końcu XVIII w. szacuje się na ok. 150 tys.). Kolonizacja rozpoczęła się po zawarciu 1840 przez rząd brytyjski z Maorysami tzw. traktatu z Waitangi, który zagwarantował im własność ziemi w zamian za uznanie władzy Wielkiej Brytanii (1840 ogłosiła swą suwerenność na całym obszarze Nowej Zelandii), zgodę na brytyjskie osadnictwo i przyznanie Koronie brytyjskiej wyłączności w zakupie ziemi. Akcję osadniczą podjęło też założone 1837 New Zealand Company, naruszając prawa Korony (pierwsza osada powstała 1839 w Wellington). Od 1841 Nowa Zelandia miała własnego gubernatora.
Podstawą gospodarki kolonii było rolnictwo i hodowla (większą część ziem użytkowano jako pastwiska). Od połowy XIX w. Nowa Zelandia prowadziła handel z Australią (eksport produktów żywnościowych), a za jej pośrednictwem z Europą (eksport wełny). W 1852, na mocy New Zealand Constitutional Act, koloniści uzyskali samorząd, 1854 rozpoczął działalność 2-izbowy parlament, 1856 — pierwszy rząd. Sprawy Maorysów pozostawiono w kompetencji gubernatora. Osadnictwo na Wyspie Północnej, którą zamieszkiwała większość Maorysów, napotkało wkrótce na ich opór. Próby wymuszenia na nich sprzedaży ziemi doprowadziły do tzw. wojen maoryskich. W ich wyniku do końca XIX w. Maorysi utracili większość najlepszych ziem. W 1867 zostali włączeni w struktury polityczne kolonii — otrzymali 4 miejsca w parlamencie. W 2. połowie XIX w. kolonizacja europejska przybrała znaczne rozmiary także na Wyspie Południowej, gdzie 1861 odkryto złoto w okolicy Dunedin i w Otago. Liczba ludności Nowej Zelandii wzrosła z 115 tysięcy 1858 (ok. 50% Maorysów), do ponad 620 tysięcy 1886 (ok. 7% Maorysów, których liczba malała, m.in. wskutek wojen plemiennych i walk z kolonistami, chorób oraz głodu). Przełomem dla dalszego rozwoju kraju stało się wynalezienie i zastosowanie 1882 techniki mrożenia żywności. Umożliwiło to eksport produktów rolnych na rynki europejskie z pominięciem Australii, przyspieszyło powstawanie małych farm i gospodarki rolnej przystosowanej do potrzeb Wielkiej Brytanii, która aż do II wojny światowej była największym partnerem handlowym Nowej Zelandii. Eksport żywności i surowców przemysłowych pochodzenia rolniczego stał się podstawą dobrobytu kraju w XX w.
Rządy Partii Liberalnej 1891–1912 (głównie premiera R. Seddona) stworzyły podstawy nowoczesnego państwa dzięki przyspieszeniu budowy dróg, rozwojowi małych farm (kredyty na zakup ziemi), zapoczątkowaniu nowoczesnego ustawodawstwa socjalnego i pracy, 1893 przyznaniu praw wyborczych kobietom. W 1907 Nowa Zelandia uzyskała status dominium. W 1912–35 władzę sprawowała farmerska Partia Reform (1915–19 i 1931–35 w koalicji z liberałami). Nowa Zelandia uczestniczyła w I wojnie światowej po stronie ententy. Po wojnie podpisała traktat wersalski, została członkiem Ligi Narodów i otrzymała mandat nad Samoa Zachodnim. Światowy kryzys gospodarczy 1929–33 poważnie zaciążył nad gospodarką kraju, zależną od rynków zagranicznych. Po dojściu do władzy Partia Pracy dążąc do odrodzenia gospodarki, kontynuowała reformy liberałów: stosowanie zasad interwencjonizmu państwowego, wszechstronny system ubezpieczeń społecznych. W czasie II wojny światowej Nowa Zelandia walczyła po stronie aliantów, m.in. w basenie Morza Śródziemnego, a po przystąpieniu do wojny Japonii — na Oceanie Spokojnym. Zagrożenie japońskie zbliżyło Nową Zelandię do USA (była ważną bazą amerykańską na Pacyfiku) i Australii.
W 1947 Nowa Zelandia przyjęła podpisany 1931 statut westminsterski, uniezależniając się od Wielkiej Brytanii i stając się niepodległym państwem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W okresie rządów Nowozelandzkiej Partii Narodowej 1949–84 (z przerwami) utrzymały się wpływy polityczne i ekonomiczne USA. W 1951 Nowa Zelandia weszła do ANZUS, 1954–77 należała do SEATO, uczestniczyła w wojnach koreańskiej i wietnamskiej. Od lat 60. rozwijała wszechstronną współpracę z Australią i zbliżyła się do Japonii. W 1971 przystąpiła do Forum Południowego Pacyfiku. Szybki po wojnie przyrost ludności maoryskiej (1945 stanowiła ok. 8% ogółu ludności), głównie miejskiej, zmusił rząd do zapewnienia jej równych szans w dziedzinie oświaty i gospodarki. W 1972 w skład gabinetu po raz pierwszy weszło 2 Maorysów. W połowie lat 70., m.in. z powodu zerwania więzi gospodarczych z Wielką Brytanią po jej przystąpieniu 1973 do EWG, zakończył się okres prosperity kraju, a Nowa Zelandia szukała w Azji nowych rynków zbytu dla swojej produkcji rolnej, 1983 zawarła z Australią porozumienie o zacieśnieniu stosunków ekonomicznych. Wzrost zaangażowania w rejonie Oceanu Spokojnego dotyczył także ochrony środowiska naturalnego i działalności antynuklearnej. Szczególnie aktywną politykę prowadził w tym zakresie D. Lange, kierujący 1984–89 rządem laburzystów: ostro zwalczał francuskie próby nuklearne na południowym Pacyfiku, doprowadził do kryzysu w stosunkach z Francją oraz do zawieszenia członkostwa Nowej Zelandii w ANZUS. W celu uzdrowienia gospodarki rząd Lange’a przeprowadził bardzo radykalną jej liberalizację polegającą na: reformie systemu podatkowego, eliminacji instrumentów protekcjonistycznych, redukcji wydatków państwa, zwłaszcza świadczeń socjalnych, reprywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W 1985 gabinet Lange’a powołał do życia tzw. trybunał Waitangi, rozpatrujący roszczenia Maorysów do zagarniętych w przeszłości ziem. W 1991 Maorysi (stanowiący ok. 10% ludności) uzyskali dla swojego języka status języka oficjalnego. 1990–99 rządy sprawowała Nowozelandzka Partia Narodowa. Preferowanie przez nią rozwiązań liberalnych w gospodarce spotykało się z coraz większą krytyką ze strony społeczeństwa, przywiązanego do ogromnie rozbudowanej sfery socjalnej. W 1998 koalicję rządzącą opuściło ugrupowanie Najpierw Nowa Zelandia. Po wyborach 1999 do władzy wróciła Partia Pracy, premierem została jej przewodnicząca H. Clark. Wybór 2001 S. Cartwright, sędziego Sądu Najwyższego, na stanowisko gubernatora generalnego jest przejawem niezwykłego awansu kobiet w życiu politycznym kraju. Od 2017 premierem jest Jacinda Ardern, trzecia kobieta w historii Nowej Zelandii pełniąca ten urząd.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia