Nowa Gwinea, ang. New Guinea, indonez. Irian,
wyspa na Oceanie Spokojnym, w Melanezji;
Nowa Gwinea
Encyklopedia PWN
druga pod względem powierzchni na Ziemi, po Grenlandii; 7,3 mln mieszk. (2003), głównie Papuasi i Melanezyjczycy; od Australii oddzielona Cieśniną Torresa; powierzchnia 785 tys. km2 (z wyspami przybrzeżnymi 830 km); długość ponad 2000 km, szerokość do 700 km; zachodnia część należy do Indonezji (region Papua), wschodnia — stanowi niepodległe państwo Papua-Nowa Gwinea. Brzegi zachodnie i wschodnie silnie rozczłonkowane głęboko wciętymi w ląd zatokami (największe Sarera i Papua); na północnym zachodzie wyróżnia się półwysep Ptasia Głowa. Oś orograficzną wyspy stanowią Góry Centralne, wysokość do 5030 m (szczyt Jaya), w zachodniej części zbudowany z mezozoicznych wapieni i piaskowców, we wschodniej — także z łupków krystalicznych prekambryjskich i paleozoicznych; wzdłuż północnego wybrzeża ciągną się wulkaniczne Góry Nadbrzeżne (Bangeta, 4107 m) oddzielone od Gór Centralnych pasmem obniżeń, utworzonym przez osady aluwialne; południowa część nizinna, na zachodzie silnie zabagniona; główne rzeki: Mamberamo, Fly, Sepik, Ramu. Klimat równikowy wilgotny, tylko na południowym zachodzie suchszy; suma roczna opadów na południu poniżej 2000 mm (w okolicach Port Moresby ok. 1000 mm; 6-miesięczna pora sucha), na północy 2500–4000 mm, miejscami w górach ponad 6000 mm (opady w ciągu całego roku); średnia temperatura miesięczna na nizinach 25–28°C. Flora Nowa Gwinea odznacza się dużym bogactwem i odrębnością (ok. 2/3 gatunków endemicznych); ponad 70% powierzchni zajmują lasy; na nizinach panują wilgotne lasy równikowe, powyżej 1500 m przechodzące w lasy górskie z domieszką głównie drzew iglastych; w południowej części występują sawanny; powyżej 3600–4200 m — murawy alpejskiej; na najwyższych szczytach leżą wieczne śniegi i niewielkie lodowce; na płaskich wybrzeżach morskich rosną namorzyny (mangrowe). Fauna bardzo zbliżona do australijskiej; liczne torbacze (kangury drzewne, dziobaki); ponad 900 gatunków ptaków, m.in. ptaki rajskie (pod ochroną), kazuary, lirogony; w rzekach wiele gatunków ryb, krokodyle, żółwie; przy południowym i południowo-wschodnim wybrzeżu kolonie korali. Parki narodowe: Lorentz (w części indonezyjskiej), Varirata i Mac Adam (Papua-Nowa Gwinea).
Podstawą gospodarki Nowej Gwinei jest rolnictwo; na dużych obszarach zachowała się gospodarka naturalna; najważniejsze uprawy żywieniowe: rośliny bulwiaste (pochrzyn, kolokazja, bataty, maniok), plantacje palmy kokosowej, drzew kakaowych i kawowych, kauczukowca; połów ryb, pereł, żółwi, różnych muszli; eksploatacja lasów (drewno kamforowe i sandałowe); wydobycie ropy naftowej, rud miedzi, złota, srebra; komunikacja lotnicza i żegluga przybrzeżna; główne miasta: Port Moresby, Lae, Madang, Jayapura, Sorong.
Historia. Wyspa odkryta 1526 przez Portugalczyków; od XVII w. zachodnia część była kolonią holenderską; wschodnia w XIX w. podzielona między 2 mocarstwa: Niemcy (część północno-wschodnia) i Wielką Brytanię (południowo-wschodnia). W 1. poł. XX w. wschodnia część Nowej Gwinei przeszła pod administrację Australii: część północno-wschodnia (Nowa Gwinea Australijska) po I wojnie światowej jako terytorium mandatowe Ligi Narodów (po II wojnie światowej terytorium powiernicze ONZ), część południowo-wschodnia (Papua) — 1905 przejęta od Wielkiej Brytanii; 1949 zostały połączone, stały się terytorium zamorskie Australii pod nazwą Papua-Nowa Gwinea; od 1975 niepodległe państwo Papua-Nowa Gwinea. Część zachodnia Nowej Gwinei 1963 przyłączona do Indonezji, od 1969 jej prowincja pod nazwą Irian Zachodni, obecnie region Papua, na który składa się sześć prowincji autonomicznych.
