Nigeria. Historia

Nigeria. Historia.

Na terenach obecnej Nigerii znaleziono narzędzia paleolityczne (na wyżynie Dżos), wiele pozostałości narzędzi i naczyń ceramicznych z okresu neolitu oraz szczątki człowieka sprzed 11 tys. lat. ok. 4 tys. lat p.n.e. udomowiono odmiany roślin, m.in. jamu i bawełny. W północnej części kraju rozwinęła się w 2. połowie I tysiąclecia p.n.e. produkcja żelaza. Odkryte na wyżynie Dżos figurki z terakoty z okresu kultury Nok obrazują gospodarczy i kulturalny rozwój społeczeństwa między V w. p.n.e. a II w. n.e. Od końca I tysiąclecia powstawały tu wczesne ośrodki państwowe, które rozwijały się w kilku strefach. Na północnym wschodzie powstało w VIII w. państwo Kanem z ośrodkiem na wschód od jeziora Czad. Od XI w. jego władcy byli muzułmanami; w końcu XIV w. przenieśli się do leżącej na zachód od jeziora Czad prowincji państwa, Bornu. Dochody przynosił państwu głównie handel dalekosiężny i trybut z podbitych terytoriów. Ośrodkiem władzy i administracji do 1812 (zdobycie miasta przez Fulanów) było Ngazangaramu.

Na północy, między rzeką Niger a jeziorem Czad, ok. XII w. powstały miasta-państwa Hausa, położone przy szlaku transsaharyjskim z Afryki Północnej przez Sudan do strefy lasów równikowych. Były to: Daura, Kano, Gobir, Katsina, Zaria, Biram i Rano. Jednocześnie z uzależnianiem terenów na południu Hausowie zakładali dalsze miasta-państwa: Zamfara, Kebbi, Nupe, Gwari, Yauri, Kororofa i Ilorin. Duchowe przywództwo sprawowała Daura, ale u Hausa nie istniał centralny ośrodek polityczny. Władcy z lokalnych dynastii mieli rozległą władzę, wspieraną przez administrację dworską i (od XIV w.) przez muzułmańskich prawników. Podstawę gospodarczą bytu w osadach wokół miast stanowiło rolnictwo, w miastach — rzemiosło i handel. Do XVI w. najpotężniejszym miastem-państwem było Kano (choć płaciło trybut Bornu), w XVII w. dominowała Katsina, a na początku XVIII w. — Zamfara.

W strefie sawanny, na południe od rzeki Benue, powstało państwo Dżukunów (pochodzenie nie jest znane, pierwsze wzmianki pochodzą z XIV w.); w XVI w. jego armia zagrażała państwom położonym na północy, kilkakrotnie zajmowała Kano. Kres państwu Dżukunów położyły podboje Fulanów w początku XIX w. Na południu Nigerii ok. XI w. powstało państwo ludu Edo, Benin. Na pograniczu strefy lasów równikowych tworzyli miasta-państwa Jorubowie, m.in. Ife, znane z produkcji figurek z brązu i terakoty (najstarsze powstały przed XIII w.), w większości przedstawiających postaci ludzkie. Podobny kanon artystyczny miały rzeźby z Beninu (XVI w.). Ife było centrum duchowej tradycji Jorubów. W XI w. na obszarach zamieszkanych przez Jorubów powstało Oyo, które od XVI w. było jednym z najpotężniejszych państw regionu; w XVII i XVIII w. czerpało ono dochody z handlu niewolnikami i dysponowało portami na wybrzeżu. W jego sąsiedztwie znajdowało się Nupe, które, tak jak Oyo, starało się kontrolować szlaki handlowe między strefami sawanny i lasów równikowych. Walki Oyo, Dahomeju i Beninu o niewolników i dominację na terenach między rzeką Grand Popo a Nigrem trwały do XIX w. Prowadziły je także mniejsze królestwa Jorubów, m.in.: Idżebu, Egba, Owu, Idżesza, Owo. W centralnej i południowo-wschodniej Nigerii istniały również inne formy władzy, wiejskie związki polityczne Ibo, a także miasta-państwa ludu Idżo: Bonny, Elim Calabari, Nembe i Okrika oraz związek Ekpe (Lamparta) o charakterze religijno-politycznym.

Penetracja europejska doprowadziła do zmian w strukturze społecznej i politycznej terenów obecnej Nigerii. Handel niewolnikami rozwinął się w Delcie Nigru i Calabarze, ale oddziaływał pośrednio na wnętrze kontynentu, prowadził do wojen oraz zmiany elit politycznych ludów biorących udział w tym handlu. Nie ustał on po brytyjskim zakazie handlu niewolnikami 1807, ale pojawili się tu handlarze innych europejskich narodowości.

Na początku XIX w. muzułmański lud Fulanów, dowodzony przez Usmana dan Fodio, pod hasłem świętej wojny i nawracania niewiernych dokonał podboju miast-państw Hausa. W 1804 atak na Gobir rozpoczął 4-letni podbój. W ciągu następnych 2 lat Fulanie zdobyli Nupe, Ilorin, Oyo i część wyżyny Bauczi (Adamawa); na tych terenach utworzyli 2 emiraty ze stolicami w Sokoto i Gwandu, które zunifikowały obszary od wieków mające odrębne struktury polityczne. Upadek Oyo osłabił Jorubów, ale udało się im zachować niezależność od emirów. Południową granicę zdobyczy nowych władców wytyczały lasy i występowanie muchy tse-tse, utrudniającej hodowlę bydła i koni (Fulanie byli pasterzami i jeździli konno). W następnych dziesięcioleciach ideologia islamskiego podboju osłabła. W połowie XIX w., gdy kończył się handel niewolnikami, gospodarkę wybrzeża zdominował eksport oleju palmowego z tzw. Rzek Olejowych (Bonny, Calabar i Brass). Wzrosło znaczenie brytyjskich agentów handlowych, dążących do bezpośredniego kontaktu z ludnością w głębi kontynentu. W 1832 brytyjscy kupcy rozpoczęli eksplorację drogi wodnej w górę od ujścia Nigru; rozwinęła się działalność kompanii handlowych i misji chrześcijańskich.

W 1861 Lagos stał się kolonią brytyjską. Dalsza ekspansja Brytyjczyków skierowała się na północ w stronę Oyo; 1886 powstał Protektorat Rzek Olejowych (obszar wpływów Królewskiej Kompanii Nigru). W latach 90. XIX w. Brytyjczycy pozyskiwali terytoria, zawierając traktaty z władcami m.in. Oyo, Abeokuty i Ibadanu. Od 1897 bryt. panowanie rozszerzyło się na Ilorin, Nupe, Bornu i emirat Sokoto. W 1900 Brytyjczycy utworzyli na obszarach zamieszkanych przez Hausa i Fulanów Protektorat Północnej Nigerii, a 1906, na terenach Jorubów i Ibo, Protektorat Południowej Nigerii. W 1914 połączono je i utworzono Kolonię i Protektorat Nigerii. Panowanie brytyjskie opierało się na pośrednim systemie zarządzania; niższe urzędy sprawowali miejscowi wodzowie, zachowano miejscowe prawo i system posiadania ziemi, zwłaszcza w północnej Nigerii. Wybuchło jednak kilka powstań (np. 1906 powstanie Abinsi).

W 1918 J.E. Casely utworzył Kongres Narodowy Brytyjskiej Afryki Zachodniej. Sprzeciw wobec brytyjskiego autorytaryzmu głosił H. Macaulay, założyciel (1923) Nigeryjskiej Narodowej Partii Demokratycznej (NNDP). W 1942 B.N. Azikiwe uformował Grupę Odbudowy Nigerii, a 1944 — partię Narodowa Rada Nigerii i Kamerunu (NCNC, od 1962 Konwent Narodowy Obywateli Nigeryjskich), z udziałem wielu organizacji plemiennych i NNDP; 1951 powstał Ludowy Kongres Regionu Północnego (NPC), kierowany przez A. Bello i A.T. Balewa. Bardziej radykalną organizacją była Północna Unia Postępowa (NEPU). Przed wyborami 1950 wśród Jorubów uaktywniła się Grupa Działania (AG) pod przewodnictwem O. Awolowo. Nadawane Nigerii przez Wielką Brytanię konstytucje (1947, 1951) ustanowiły system federalny, zdecentralizowany. Ustalono granice głównych regionów: wschodniego, zachodniego i północnego (od 1963 też środkowozachodni). W 1954 Nigeria otrzymała autonomię. Partie z południa: NCNC i AG, popularne wśród Ibo i Jorubów, żądały niepodległości już 1956, natomiast na północy muzułmańskie ludy Hausa i Fulanowie, obawiając się dominacji ludów południa, nie nalegały na jej szybkie uzyskanie.

1 X 1960 Nigeria stała się krajem niepodległym jako członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów, uznając za głowę państwa monarchę brytyjskiego, którego reprezentował generalny gubernator, Azikiwe. Nowe państwo przystąpiło do ONZ. W 1961 do Regionu Północnego włączono północną część brytyjskiego terytorium powierniczego w Kamerunie. W X 1963 Nigeria stała się republiką związkową i przyjęła nazwę Federacyjnej Republiki Nigerii; pierwszym prezydentem został Azikiwe, a premierem i ministrem spraw zagranicznych — A.T. Balewa, przywódca NPC. Pomiędzy północą a południem kraju dochodziło do konfliktów etnicznych i religijnych; Ibo z Regionu Wschodniego odrzucali dominację Hausa–Fulanów z Regionu Północnego. W I 1966 po zamachu stanu młodych oficerów, w większości Ibo, Balewa został zabity, a jego rząd usunięty. Władzę objął gen. J.A. Ironsi, który pragnął przeciwdziałać atakom odwetowym na Ibo, do których jednak doszło w miastach na północy.

W VII 1966 władzę zdobył pułkownik (później gen.) Y. Gowon, chrześcijanin z północy; w celu wprowadzenia dyscypliny w armii mianował on wojskowych zarządców w regionach. Jednak na północy oddziały wojskowe rozpoczęły ponownie rzezie Ibo. Dowódca Regionu Wschodniego pułkownik Ch.O. Ojukwu ogłosił jego secesję i V 1967 proklamował powstanie Republiki Biafry. Siły federalne rozpoczęły jej blokadę; szacuje się, że do kapitulacji Biafry (I 1970) zmarło, głównie z głodu, 0,5–2 mln osób. Po zakończeniu wojny Gowon usiłował niwelować antagonizmy. W 1975 został obalony przez zamach stanu. W 1976–79 władzę sprawował gen. O. Obasanjo. W Nigerii zaczęto samodzielnie kierować gospodarką, wypierając kapitały europejskie. Przeprowadzono zmiany administracyjne (zniesiono regiony i wprowadzono stany). Cywilne rządy prezydenta S.U.A. Shagariego (1979–83) dążyły do ograniczenia korupcji i etnicznych rywalizacji oraz porozumienia między ugrupowaniami politycznymi. Na początku lat 80. rozwój gospodarczy był pomyślny, ale zahamował go światowy kryzys paliwowy i wzrost zadłużenia Nigerii. Główną rolę odgrywała Narodowa Partia Nigerii (NPN). W 1983 po zamachu wojskowym prezydentem został gen. M. Buhari; rozwiązał on partie i Federalną Komisję Wyborczą, zawiesił konstytucję i obrót bankowy, a przywódcy NPN (z Shagarim) zostali aresztowani. Buhari rządził przy pomocy Najwyższej Rady Wojskowej, wprowadził cenzurę, aresztowano wielu urzędników.

W IX 1985, po kolejnym zamachu stanu młodych oficerów, prezydentem, szefem rządu i przewodniczącym Rady Rządzącej Sił Zbrojnych został gen. I. Babangida; 1989 wojskowi proklamowali konstytucję i przygotowywali program przejścia do rządów cywilnych (planowanego na 1990, potem na 1992). Powołano Partię Socjaldemokratyczną (SDP) i Krajową Konwencję Republikańską (NRC). Wybory do parlamentu (1992) wygrała SDP, a wybory na prezydenta (1993) — jej kandydat, M. Abiola (Joruba), ale obie elekcje zostały unieważnione (XI 1993). W miejsce parlamentu powołano konsultacyjne Zgromadzenie Narodowe, a najwyższym organem została Tymczasowa Rada Rządząca. Funkcję rządu pełniła Federalna Władza Wykonawcza, złożona z 30 cywilów i 2 wojskowych. Nastąpiły też dalsze zmiany administracyjne: zwiększono liczbę stanów do 30, 1991 przeniesiono stolicę do położonej centralnie Abudży. W 1991–92 w konfliktach etnicznych i religijnych zginęło ponad 2 tys. osób. Wydatki na zbrojenia i spadek cen ropy naftowej doprowadziły do wzrostu zadłużenia zagranicznego.

W VII 1993 Babangida ustąpił ze stanowiska. W XI 1993 prezydentem został gen. S. Abacha, który w miejsce gubernatorów wprowadził komisarzy wojskowych, zakazał działalności partii politycznych, usunął ze stanowisk 17 oficerów, zwolenników Babangidy; najwyższym organem pozostała Tymczasowa Rada Rządząca. Wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego (V 1994) zostały zbojkotowane przez opozycję. Aresztowanie Abioli, który ogłosił się prezydentem Nigerii, wywołało strajki; zwycięzcą pozostał jednak Abacha. W X 1994 Zgromadzenie Konstytucyjne postanowiło, że prezydenturę sprawować będą na przemian przedstawiciele północy i południa, a do rządu wejdą wszystkie partie, które otrzymają ponad 10% głosów. Abacha stosował represje wobec opozycji, włącznie z egzekucjami, co wywołało protesty międzynarodowej. W 1995 Nigerię zawieszono w prawach członka Wspólnoty Narodów i 1996 została potępiona przez Komisję Praw Człowieka ONZ. W końcu 1996 i w 1. połowie 1997 doszło do kilku zamachów bombowych, a 1997 i na pocz. 1998 — do zamieszek etnicznych na południowym zachodzie.

W V 1997 powstała Zjednoczona Akcja dla Demokracji (UAD), utworzona przez 22 organizacje, z programem walki o przywrócenie demokracji. W wyborach do zgromadzeń stanowych XII 1997 zwycięstwo odniosła, związana z Abachą, Zjednoczona Nigeryjska Partia Kongresowa (UNCP), ale opozycja oskarżała władze o nadużycia i IV 1998 zbojkotowała wybory parlamentarne, po czym utworzyła Komitet Wspólnej Akcji Nigerii (JACON). W VI 1998, po niespodziewanej śmierci Abachy, władzę przejął gen. A. Abubakar (wypuszczony z więzienia kandydat opozycji, Abiola, również zmarł nagle).

Abubakar przesunął termin wprowadzenia władzy cywilnej na 1999. Anulowano wyniki wyborów parlamentarnych i rozwiązano partie bliskie rządowi. Powołano złożoną głównie z cywilów Federalną Radę Wykonawczą oraz niezależną Narodową Komisję Wyborczą. Abubakar uwolnił więźniów politycznych i wzywał do powrotu emigrantów. Powstały nowe partie, w tym związana z politykami z północy Ludowa Partia Demokratyczna (PDP) i Partia Ogólnoludowa (APP) byłych zwolenników Abachy oraz Sojusz dla Demokracji (AD), ugrupowanie byłych opozycjonistów. PDP, APP i AD dopuszczono do wyborów stanowych i parlamentarnych I i II 1999. Przed wyborami parlamentarnymi APP i AD utworzyły koalicję, ale wygrała PDP. W II 1999 kandydat PDP, Obasanjo (prezydent 1976–79, za rządów Abachy więziony), wygrał wybory prezydenckie. W maju wprowadzono demokratyczną konstytucję i powołano rząd koalicyjny. Powstała komisja w celu zbadania pogwałcenia praw człowieka od 1966; winnych aresztowano i wytoczono im procesy; Nigerii przywrócono prawa członka Wspólnoty Narodów.

Nowe konflikty etniczne i religijne wybuchły w związku z proklamowaniem szari’atu jako obowiązującego prawa islamu w północnym stanie Zamfara i na wieść o planach jego wprowadzenia w innych stanach północy. W 2000 wprowadzono je w kilku stanach zdominowanych przez muzułmanów. Na tle religijnym dochodziło do starć między muzułmanami a chrześcijanami (2002, 2004). W 2001 wybuchły krwawe zamieszki na tle etnicznym w stanie Benue, 2003 — w Warri. Wybory parlamentarne 2003 wygrała PDP prezydenta O. Obasanjo, który został również wybrany na drugą kadencję. Obserwatorzy UE potwierdzili poważne nadużycia w trakcie wyborów. W VIII 2003 Nigeria odmówiła Kamerunowi zwrotu półwyspu Bakasi, odrzucając werdykt Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z X 2002. W II 2005 została zwołana konferencja narodowa w Abudży, która miała przygotować projekt zmian w konstytucji oraz zaradzić częstym wybuchom przemocy na tle etnicznym i religijnym. Konferencję zbojkotowały partie opozycyjne, które uznały, że jej uczestnicy otrzymali zbyt małe kompetencje.