NKWD, Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych,
centralny organ władz bezpieczeństwa w sowieckiej Rosji (od 1917) i ZSRR (do 1946), potocznie policja polityczna;
NKWD
Encyklopedia PWN
powołany przez rząd Lenina jako centrala umundurowanych sił bezpieczeństwa (m.in. milicji i wojsk wewnętrznych), zyskał na znaczeniu po wchłonięciu VII 1934 działającego przy Rosyjskiej FSRR GPU (OGPU), jednoczył wszystkie siły policyjne i porządkowe (straż pożarna, leśna) z zarządem Gułagu i z wywiadem politycznym. W wewnętrznej polityce Stalina główne narzędzie terroru i ludobójstwa (wielka czystka, procesy polityczne w ZSRR), wymierzonego przeciwko wszyskim warstwom społecznym i narodowościom, także Polakom (deportacje ludności, 1940 wymordowanie oficerów polskich w Katyniu i in. miejscowościach); kolejni zwierzchnicy: G. Jagoda (do 1936), N. Jeżow (do 1938) i Ł. Beria (wszyscy straceni); przejściowo II–VII 1941 i 1943–46 wyłączono z NKWD policję polityczną NKGB, ale resort spraw wewnętrznych spełniał funkcję jego zaplecza operacyjnego, zachował kontrolę nad wojskami wewnętrznymi i nadgranicznymi oraz Gułagiem, zarządzając jego przedsiębiorstwami (korzystającymi z przymusowej pracy więźniów łagrów). Działał także na terenach państw zajętych 1944–45 przez Armię Czerwoną, w tym w Polsce, gdzie zajmował się m.in. zwalczaniem AK (proces szesnastu). W 1946 przekształcony w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo wnutriennich dieł) ZSRR.
