Mozambik. Historia

Historia.

Tereny obecnego Mozambiku były zasiedlone przez Buszmenów, którzy przybyli tu prawdopodobnie w I tysiącleciu p.n.e. Napływające od V w. n.e. ludy Bantu zepchnęły Buszmenów na południe. Od VIII w. na wybrzeżu powstawały liczne faktorie arabskie, perskie i indyjskie, które pośredniczyły w wywozie złota, kości słoniowej, żelaza, miedzi i skór zwierzęcych z głębi kraju do Afryki Północnej i Azji. Niektóre z faktorii, np. Sofala, rozwinęły się w duże portowe miasta. Ich mieszkańcy wyznawali islam, należeli do kręgu kultury Suahili. Od XV w. zachodnia część kraju (między rzekami Zambezi a Sabi) podlegała imperium Monomotapa (z centrum na obszarze ob. Zimbabwe).

Pod koniec XV w. u wybrzeży Mozambik pojawili się Portugalczycy (1498 V. da Gama). W 1505 zbudowali fort w Sofali, 1508 twierdzę na wyspie Mozambik, w latach 30. XVI w. forty na prawym brzegu Zambezi. Portugalczycy, po opanowaniu w XVI w. wybrzeża utworzyli 1609 kolonię, której porty stały się ważnymi bazami morskimi w drodze do Indii. Opanowali też miejscowy handel złotem, a także niewolnikami, prowadzony głównie przez Arabów i ludność Suahili — w XVII i XVIII w. kolonia była jednym z ważnych ośrodków wywozu niewolników (proceder trwał do końca XIX w.). Pierwsze próby (1572, 1574) opanowania państwa Monomotapa, władającego kopalniami złota i srebra, nie powiodły się. Dopiero 1629 Monomotapa, osłabione wewnętrznymi konfliktami, uznało zwierzchność Portugalczyków, ale już pod koniec XVII w. jego tereny zostały podbite przez Rozwi, a Portugalczycy zepchnięci na południe od Zambezi. Podbój wnętrza kraju przez Portugalczyków trwał przez cały XIX w. Na opanowanych terenach ziemia przeszła w ręce kolonistów, a prawa tubylców były, zwłaszcza od początku XX w., stopniowo ograniczane. Od końca XIX w. olbrzymie obszary administrowały prywatne kompanie. W 1929 administrację nad nimi przejął rząd. W 1930 Akt kolonialny ustanowił Mozambik posiadłością zarządzaną bezpośrednio przez metropolię, a 1951 Mozambik stał się tzw. prowincją zamorską Portugalii.

Od połowy lat 50. XX w. zwiększało się białe osadnictwo, popierane przez władze Portugalii (1955 — 67 tys. kolonistów, 1971 — 140 tys.) i nastąpił szybki wzrost gospodarczy (1953–67 na inwestycje w Mozambik przeznaczono 9,2 mld escudo). Posunięcia te nie zapobiegły rozwojowi ruchu wyzwoleńczego. W 1962 w Tanganice powstał z połączenia 3 organizacji, Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO) z E.Ch. Mondlane na czele, a 1963 część działaczy FRELIMO utworzyła Afrykański Zjednoczony Front Ludowy (FUNIPAMO) — oba ugrupowania stawiały sobie za cel walkę o wyzwolenie kraju. Powstawały także organizacje opozycyjne wobec FRELIMO — 1965 utworzyły one, wspólnie z FUNIPAMO, Rewolucyjny Komitet Mozambiku. W 1964 FRELIMO rozpoczął walkę o wyzwolenie; powstańców wspomagały: Tanzania, Zambia, Algieria, ZRA i kraje o orientacji socjalistycznej. Krwawe represje władz portugalskich spowodowały masową emigrację ludności do Zambii i Tanzanii. W 1966 OJA uznała FRELIMO za jedynego reprezentanta ludności Mozambik, a ONZ — politykę Portugalii w Mozambik za zbrodnię przeciw ludzkości. W 1969 zginął (zamordowany skrytobójczo) Mondlane, po którym 1970 przywództwo FRELIMO objął S.M. Machel. Do 1974 FRELIMO kontrolował ok. 1/3 kraju (gł. prowincje północne i centralne), tworząc na opanowanych terenach lokalną administrację. Po upadku dyktatury w Portugalii (IV 1974) nowe władze zawarły IX 1974 porozumienie z FRELIMO, przewidujące przyznanie 1975 Mozambik niepodległości. W okresie przejściowym władzę sprawował rząd tymczasowy z J.A. Chissano (z FRELIMO) na czele; rebelia białych osadników została stłumiona przez armię portugalską i FRELIMO.

25 VI 1975 nastąpiło proklamowanie niepodległości Mozambik, który przystąpił do ONZ. Pierwszym prezydentem i szefem rządu został Machel (mianowany przez KC FRELIMO), który zadeklarował budowę społeczeństwa socjalistycznego. Państwo przejęło kapitał zagraniczny oraz kontrolę nad bogactwami naturalnymi, upaństwowiono część zakładów przemysłowych, transport, banki, skolektywizowano liczne gospodarstwa rolne (plantacje produkujące rośliny eksportowe). Większość portugalskich osadników emigrowała, niszcząc przed wyjazdem m.in. środki transportu, maszyny. Mozambik został członkiem ugrupowania tzw. państw frontowych Afryki Południowej. Rząd Mozambik wspierał partyzantkę w Rodezji i działalność ANC w RPA, co powodowało akcje odwetowe ze strony tych państw. W 1977 FRELIMO przekształcił się w partię polityczną o charakterze marksistowskim. Mozambik nawiązał współpracę polityczną, gospodarczą i wojskową z ZSRR i jego satelitami europejskimi i afrykańskimi, ale także z RPA. Polityka Machela i FRELIMO były zwalczane przez silną opozycję wewnętrzną i od 1977 — partyzancką działalność antyrządowego RENAMO, popieranego przez Rodezję, a następnie przez RPA.

Od 1981 trwała wojna domowa. Powstańcy RENAMO walczyli także z wojskami Zimbabwe, które wspomagały władze Mozambik w ochronie szlaków drogowo-kolejowych, rurociągu i portu w Beirze. W 1984 Mozambik zawarł z RPA pakt o nieagresji i stosunkach dobrosąsiedzkich (mimo podpisania układu, RPA do 1990 wspomagała RENAMO). Po śmierci prezydenta Machela (1986) nowym prezydentem i przewodniczącym FRELIMO został Chissano. Wojna, susze i inne klęski naturalne (szarańcza), odpływ europejskich wykwalifikowanych kadr, socjalistyczny system zarządzania gospodarką spowodowały w latach 80. katastrofalną sytuację gospodarczą, która zmusiła do emigracji ponad 1,5 mln osób (gł. do Malawi — ponad 800 tys., również do Zimbabwe i RPA). Zmieniająca się sytuacja międzynarodowa i zagrożenie śmiercią głodową ok. 1/3 mieszkańców kraju, skłoniło obie strony konfliktu do ustępstw i podjęcia 1990 rokowań. FRELIMO już 1989 odrzucił ideologię marksistowską, a w trakcie rozmów z RENAMO ogłosił 1990 konstytucję, która wprowadzała system wielopartyjny, wolny rynek i niezależne sądownictwo. Zmieniono też nazwę państwa z Ludowej Republiki Mozambiku na Republikę Mozambiku.

W 1992 prezydent Chissano i przywódca RENAMO — A.M.M. Dhlakama podpisali porozumienie pokojowe kończące wojnę domową (pochłonęła ok. 1 mln ofiar). W pierwszych demokratycznych wyborach 1994 zwycięstwo odnieśli: prez. Chissano oraz jego partia FRELIMO. W 1995 Mozambik przystąpił do brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Drugie wolne wybory parlamentarne i prezydenckie (XII 1999) potwierdziły pozycję FRELIMO i Chissano (reelekcja). W 1999 RENAMO utworzyło wspólnie z 10 mniejszymi ugrupowaniami opozycyjnymi koalicję RENAMO–União Electoral, dzięki czemu do parlamentu weszli także przedstawiciele drobnych organizacji. Opozycja zarzuciła władzom sfałszowanie wyborów, mimo że obserwatorzy międzynarodowi uznali je za ważne. W wyniku wyborów prezydenckich 2004 prezydenta Chissano zastąpił 2005 A. Guebuza (od 2002 jego sekretarz generalny FRELIMO). Odbywające się w tym samym czasie wybory parlamentarne ponownie zdecydowanie wygrał FRELIMO.