Moskwa
 
Encyklopedia PWN
Moskwa, Moskwạ,
stolica Rosji, w centrum jej części eur., nad rz. Moskwa.
z przyległymi miastami (m.in. Chimki, Mytiszcze) tworzy aglomerację; położona w środkowej części Niz. Wschodnioeuropejskiej; centrum gosp., nauk. i kult. Federacji Ros. oraz jedno z największych miast świata. — Stanowi odrębny podmiot federacji o pow. 1091 km2 i pod względem adm. dzieli się na 9 okręgów; jest ośr. adm. obwodu moskiewskiego. W okresie sowieckim podstawą gospodarki M. był rozwinięty przemysł (lotn., rakietowo-kosm., elektroniczny, elektrotechniczny, samochodowy, obrabiarkowy, chem., włók., odzieżowy, spoż. i wiele innych) z bardzo wysokim udziałem produkcji dla wojska (ok. 23% zatrudnionych w przemyśle M.) w ramach kompleksu wojsk.-przem., który obejmował także setki instytutów nauk.-badawczych i techn. oraz laboratoriów wdrożeniowych. Powszechny w Rosji kryzys produkcji przem. był w M. głębszy niż w całym kraju: produkcja przem. 1998 stanowiła zaledwie 26% poziomu z 1990 (w całej Rosji 46%) — największy spadek wystąpił w przemyśle metal. i maszyn. (produkcja 1998 stanowiła 9% poziomu z 1990); zmniejszyła się też produkcja przemysłu lekkiego (do 17%), a nawet spoż., poza produkcją wyrobów alkoholowych, cukierniczych i konserw. Wraz z deindustrializacją M. przekształca się w wielkie centrum handl.-usługowe z rozwiniętym sektorem bankowo-finansowym, skupiającym ok. 60% kapitału bankowego Rosji, rozbudowanym handlem hurtowo-detalicznym (27% obrotów handlu detalicznego Rosji 1997), pośrednictwem handl., przemysłem rozrywkowym i hotelarstwem.
W M. działają: Państw. Bank Federacji Ros. i kilka banków handl. (m.in. Międzynar. Bank Moskiewski, zał. 1989), Międzybankowa Giełda Walutowa oraz giełdy towarowo-surowcowa, metali kolorowych i materiałów budowlanych, Izba Handlu Zagr. Federacji Ros. i wiele zagr. przedsiębiorstw handl.; wokół portu lotn. Szeremietiewo utworzona strefa wolnocłowa. M. jest wielkim węzłem kol., całkowicie zelektryfikowanym, z którego rozchodzi się 11 linii kol., oraz wielkim węzłem drogowym; jest również ważnym węzłem żeglugi śródlądowej (3 porty rzeczne) oraz jednym z największych w świecie węzłów komunikacji lotn. (porty Szeremietiewo 1 i 2, Domodiedowo, Wnukowo); od 1935 metro (154 stacje, 2000). Moskwa jest połączona rurociągami gazowymi z największymi ośr. eksploatacji gazu ziemnego w eur. i azjat. części Federacji Rosyjskiej.
M. jest siedzibą Ros. Akad. Nauk, akad. specjalistycznych, ponad 1000 instytutów nauk.-badawczych ponad 80 szkół wyższych, m.in. Uniw. im. M. Łomonosowa (zał. 1755), Uniw. Techn. im. N. Baumana (1830), Akad. Roln. im. K. Timiriaziewa (1864), Moskiewskiego Konserwatorium im. P. Czajkowskiego (1866); liczne muzea, m.in.: Tretiakowska Galeria, Muzeum Sztuk Plastycznych im. A. Puszkina, Muzeum im. A. Rublowa, Muzeum Architektury, Muzeum Historii i Przebudowy Moskwy, Muzeum Hist.; znajduje się tu także obserwatorium astronomiczne. Do największych bibliotek publicznych należą: Ros. Biblioteka Państw. (ponad 36 mln tomów, 1987), Centralna Biblioteka Politechniczna, Centralna Biblioteka Rolnicza. Spośród wielu teatrów M. do najciekawszych należą: Teatr Wielki (opera i balet, zał. 1776), Teatr Mały (1824), Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki MChAT (1898), Teatr im. J. Wachtangowa (1926), Teatr Kukiełkowy S. Obrazcowa (1931), Teatr Muz. im. K. Stanisławskiego i W. Niemirowicza-Danczenki (1941), Teatr Sowriemiennik (otwarty 1956), Teatr na Tagance (1964); działa Wielka Orkiestra Symfoniczna; od 1959 w M. odbywa się międzynar. festiwal film.; od 1959 Międzynar. Konkurs im. P. Czajkowskiego (co 2 lata); od 1977 międzynar. targi książki (co 2 lata).
M. ma układ koncentryczny; najstarszą część miasta stanowi Kreml z pl. Czerwonym. Od północnego zachodu i wschodu obszar ten otacza dawny Biełyj gorod, mieszczą się tu liczne instytucje państw. (m.in. gmach Rady Ministrów), teatry, muzea, biblioteki, domy towarowe, liczne sklepy, hotele. Na miejscu dawnych kam. murów otaczających Biełyj gorod powstał zespół zadrzewionych placów-bulwarów, oddzielających go od gł. dzielnicy mieszkaniowej śródmieścia, utworzonej na terenie zw. dawniej Ziemlanyj gorod; mają tu również siedziby przedstawicielstwa zagr. Wokół tej dzielnicy przebiega (na miejscu dawnego wału ziemnego) szeroka arteria komunik. (dł. 16 km), tzw. Sadowe Koło, stanowiące granicę właściwego śródmieścia. Wokół leżą dzielnice o charakterze przem.-mieszkaniowym (zakłady przemysłu ciężkiego koncentrują się gł. w południowo-wschodniej i wschodniej części, zakłady włók. w części zachodniej); nowe budownictwo mieszkaniowe zajmuje największe przestrzenie w południowej i południowo-zachodniej części; skupiają się tu również instytuty nauk.-badawcze i szkoły wyższe (m.in. Uniw. im. M. Łomonosowa). W północnej części miasta znajduje się teren Wystawy Osiągnięć Gospodarki Nar. oraz centrum telew. Ostankino z jedną z najwyższych w świecie wież telew. (540 m). Tereny zielone zajmują ok. 20% pow. miasta; spośród licznych parków do największych należą: Izmajłowski (1180 ha) i Sokolnicki (591 ha); ogród bot. ros. Akad. Nauk (360 ha), ogród zool. (zał. 1864). Granicę M. stanowi obwodowa szosa dł. 109 km (zbud. 1956–62), przebiegająca 17–23 km od centrum miasta.
Historia. W końcu XI w. osada Wiatyczów; pierwsze wzmianki o Moskwie jako mieście 1147; od 2. poł. XIII w. stol. księstwa moskiewskiego, w XIV w. — Wielkiego Księstwa Moskiewskiego; za panowania Iwana I Kality polit. centrum Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, rezydencja metropolitów; od końca XV w. (Iwan III) do 1712 stol. państwa ros.; w XV–XVII w. należała do największych miast eur. (w XVI w. ok. 100 tys. mieszk.); rzemiosło o dużej specjalizacji pracowało dla rynku krajowego i zagr.; poważną rolę odgrywało kupiectwo (import i eksport na rynki eur. i pośrednictwo w handlu tranzytowym). Od XIV w. Moskwa była gł. ośr. sztuki ruskiej, zwłaszcza malarstwa ikon, a w XV w. także monumentalnego. Już w XIV w. miasto stało się siłą polit., do której odwoływali się panujący w walce z tendencjami odśrodkowymi i oligarchią bojarską; szczególną rolę odegrała na przeł. XVI i XVII w. (smuta); narastające antagonizmy znajdowały wyraz w powstaniach moskiewskich. W XVI w. rozkwit literatury (m.in. latopisów) i malarstwa. Podczas interwencji w Rosji Zygmunta III Wazy 1610–12 zajęta przez wojska pol. S. Żółkiewskiego. Po przeniesieniu 1712 stol. do Petersburga Moskwa zachowała znaczenie drugiej stol. cesarstwa; w XVIII w. szybki rozwój manufaktur, gł. tekstylnych. W 1755 otwarto tu pierwszy w Rosji uniw.; pod koniec XVIII i w 1. poł. XIX w. ważne centrum ros. architektury klasycyst.; w 2. poł. XIX w. malarstwa realistycznego. W czasie okupacji przez wojska Napoleona I 1812 zniszczona w 70% (pożar), odbud. na częściowo zmienionym planie; 1862 powołano samorząd miejski; po zniesieniu poddaństwa w Rosji 1861 największy po Petersburgu ośr. przem. i węzeł kol. kraju; 1890 — 806 fabryk, 1902 — 1175 tys. mieszk. (w tym 108 tys. robotników fabrycznych). W XIX w. działały w Moskwie organizacje rewolucyjne, 1895 powstał Związek Robotników, pozostający pod wpływem petersburskiego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej; 1905 strajk październikowy w Moskwie zapoczątkował ogólnoros. strajk powszechny; XII 1905 — powstanie zbrojne. Po wybuchu rewolucji lutowej 1917 powstała Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich; 7–16 XI 1917 walki między powstańcami kierowanymi przez moskiewską organizację bolszewicką a oddziałami podporządkowanymi Rządowi Tymczasowemu. Od III 1918 stol. Ros. FSRR, 1922–91 — ZSRR. Od przeł. 1918 i 1919 centrum kierownicze świat. ruchu komunist., siedziba Kom. Wykonawczego i licznych agend Międzynarodówki Komunistycznej, gł. ośr. aparatu represji (więzienia śledcze i miejsca straceń: Łubianka, Butyrki, Lefortowo); w mieście i okolicy łagry (gł. budowlanych); także miejsce wielkich procesów polit. w ZSRR. W latach międzywojennych znaczna rozbudowa miasta i przemysłu. Podczas II wojny światowej siedziba Państw. Kom. Obrony i Kwatery Głównej Nacz. Dowództwa. Po II wojnie świat. wielki ośr. nauk.-techn. i kult.; miejsce wielu konferencji międzynar. i narad partii komunist.; 1980 Igrzyska Olimpijskie. Po upadku ZSRR VIII 1991 i X 1993 demonstracje i starcia uliczne z udziałem wojska. Od 1992 miasto wydzielone, stol. i podmiot Federacji Rosyjskiej. Kilkakrotnie miejsce zamachów o charakterze terrorystycznym, m.in.: IX 1999, X 2002 (zajęcie teatru muz. na Dubrowce przez bojowników czeczeńskich i odbicie go przez siły specjalne), VII 2003.
Zabytki. Głównym zespołem zabytkowym Moskwy (wpisanym na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO) jest Kreml i pl. Czerwony z cerkwią Wasyla Błogosławionego (1560) i Mauzoleum Lenina; w XV–XVII w. powstały wielokrotnie przebudowywane zespoły obronnych monastyrów: Andronikowskiego, Dońskiego, Nowodiewiczego (także na Liście Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO), Nowospasskiego, Simonowskiego; cerkwie z XV–XVII w. m.in.: Św. Trójcy w Nikitinkach (1653), Rożdiestwa Bogorodicy w Putinkach (1652), Pokrowa w Filach (1693); budowle wczesnoklasycyst. z 2. poł. XVIII–pocz. XIX w.: pałace Paszkowa (1786, W. Bażenow, ob. gmach biblioteki), Diemidowa i in.; szpital Golicyński (1801) i uniw. (1793, przebudowany na pocz. XIX w.), oba M. Kazakow; 1818–24 powstało założenie pl. Teatralnego z budynkami Teatru Wielkiego i Teatru Małego; ujeżdżalnia (1825). W obrębie Moskwy znajdują się dawne rezydencje (ob. muzea): Kołomieńskie oraz z 2. poł. XVIII w. klasycyst. Kuskowo, Ostankino, Carycyno (ob. Lenino), Kuźminki. Z 2. poł. XIX–pocz. XX w. budowle eklektryczne, często wzorowane na budownictwie staroruskim (Muzeum Hist., gmach Dumy Miejskiej, dworzec Kazański, cerkiew monastyru Marfo-Maryjskiego, fasada Galerii Tretiakowskiej) i secesyjne (dom M. Riabuszynskiego). Współczesny wygląd miasta jest wynikiem przebudowy realizowanej od 1935 (szerokie arterie komunik. w nawiązaniu do hist. radialno-koncentrycznej siatki ulic, przy zachowaniu tylko niektórych zespołów zabytkowych). Ważniejsze budowle powstałe po 1917: domy gazet — „Izwiestija” (1927) i „Prawda” (1935), nowy gmach Ros. Biblioteki Państw. (1928–40), dom kultury Zakładów Samochodowych im. I. Lichaczowa (1930–33), hotel Moskwa (1932–36), Uniw. im. M. Łomonosowa (1949–70) i in. reprezentacyjne wieżowce utrzymane w stylu socrealist., Centralny Stadion na Łużnikach (1955–57), Pałac Pionierów (1959–62), zabudowa Prospektu Kutuzowa (dawniej Kalinina) i gmach dawnego RWPG (1964–69), kinoteatr Oktiabr´ (1967), centrum telew. w Ostankinie (1968), hotel Rossija (1970), dworce lotn., liczne osiedla mieszkaniowe i budowle przem., wioska olimpijska (1980). Z okazji 850-lecia miasta odbudowano świątynię Chrystusa Zbawiciela zburzoną w latach 30.; na pl. Maneżowym powstało podziemne centrum handl. (ponad 60 tys. m2).
Bitwa pod Moskwą. Po napaści Niemiec na ZSRR gł. bitwa (30 IX 1941–pocz. 1942) początkowego okresu wojny między tymi państwami, jedna z najważniejszych operacji strategicznych II wojny światowej. W wyniku koncentrycznego uderzenia niem. Grupy Armii „Środek” w końcu października wojska niem. podeszły na odległość ok. 100 km na zachód od Moskwy, a na południe — w rejon Tuły; 15 XI wznowiły natarcie, wydzielając 51. dywizji do bezpośredniego uderzenia na Moskwę; wojska niem. podeszły na północ do Kanału Moskwa–Wołga, Krasnej Polany i Kriukowa (ok. 25 km od Moskwy), na południe pod Kaszyrę, a w części środkowej do Zwienigorodu; przeciwuderzenia wojsk sowieckich w rejonie Jachromy (na północy) i pod Kaszyrą zatrzymały niem. natarcie; powstrzymano również w początkach grudnia próbę wojsk niem. dotarcia do Moskwy z rejonu Naro-Fomińska; 5 XII Niemcy musieli przejść do obrony; wojska sowieckie Frontu Kalinińskiego, Frontu Zachodniego oraz Frontu Południowo-Zachodniego rozpoczęły przeciwnatarcie odrzucając wojska niem. w ciągu XII 1941 i na pocz. I 1942 o ok. 100–250 km na zachód. Była to pierwsza klęska strategiczna Niemiec w II wojnie światowej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Moskwa, cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Kadaszach fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Moskwa, cerkiew Wasyla Błogosławionego .fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Moskwa, widok na Kreml od strony rzeki Moskwy fot. T. Wites/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia