Moniuszko Stanisław, ur. 5 V 1819, Ubiel k. Mińska, zm. 4 VI 1872, Warszawa,
kompozytor, dyrygent, organista i pedagog muzyczny.
Moniuszko Stanisław
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 5 V 1819 we wsi Ubiel koło Mińska. Był uczniem m.in. A. Freyera w Warszawie, D. Stefanowicza w Mińsku i C.F. Rungenhagena w Berlinie. W 1840 osiadł w Wilnie, gdzie działał jako organista w kościele Św. Jana, był dyrygentem orkiestry teatralnej i nauczycielem gry fortepianowej. Tamże 1842 rozpoczął pracę nad Śpiewnikiem domowym, zbiorem własnych pieśni solowych.
Halka i Straszny Dwór
W 1846 wystawił w Warszawie operetkę Loteria. Rok później ukończył 2-aktową wersję opery Halka do libretta W. Wolskiego (wykonanie estradowe Wilno 1848, sceniczne 1854). Podróże Stanisława Moniuszki do Petersburga (1849 i 1856) zaowocowały sukcesami kompozytorskimi (entuzjastyczna recenzja A. Sierowa) i przyjaźnią z A. Dargomyżskim, któremu dedykował wykonaną tam uwerturę fantastyczną Bajka (1848). W 1857 ukończył 4-aktową wersję Halki. Jej wystawienie 1 I 1858 w Warszawie (z P. Rivoli w roli głównej) odnosło wielki sukces. W 1858 Moniuszko odbył podróż po krajach zachodniej Europy: odwiedził w Weimarze F. Liszta, który wydawał jego polonezy, poznał B. Smetanę; w Paryżu, gdzie bez powodzenia zabiegał o wystawienie Halki, zetknął się G. Rossinim i D.F. Auberem oraz zaprzyjaźnił z Ch. Gounodem; dzięki poparciu pianisty J. Wieniawskiego wydał tam 34 pieśni Écho de Pologne. Po powrocie w tymże roku do Warszawy został mianowany dyrygentem naczelnym Teatru Wielkiego, na którego użytek napisał opery: Flis (wystawiona 1858 tamże), Hrabina (1860), Verbum nobile (1861). Demonstracja patriotyczna po premierze jego opery Straszny dwór do libretta J. Chęcińskiego (Warszawa 1865) dała cenzurze pretekst do zawieszenia dalszych przedstawień. Kompozytor następnie prowadził wielokrotnie w Warszawie, Lwowie i Krakowie wykonania kantaty Widma wg cz. II Dziadów A. Mickiewicza, a 1869 wystawił w Warszawie operę Paria. Jego dzieła zaczęły zyskiwać rozgłos za granicą, m.in. Halkę wystawiono 1868 w Pradze (pod dyrekcją Smetany), 1869 w Moskwie, 1870 w Petersburgu (w obecności kompozytora). Od 1864 Moniuszko wykładał w Instytucie Muzycznym Apolinarego Kątskiego w Warszawie, gdzie jego uczniami byli m.in. Z. Noskowski i H. Jarecki (poprzednio uczył się u niego C. Cui). Zmarł 4 VI 1872 w Warszawie.
Twórca polskiej opery narodowej
Moniuszko jest uważany za twórcę polskiej opery narodowej i najwybitniejszego po F. Chopinie przedstawiciela stylu narodowego w muzyce polskiej, zwłaszcza w liryce wokalnej. W jego operach uwidaczniają się wprawdzie pewne wpływy włoskiej muzyki operowej (G. Donizettiego, Aubera, V. Belliniego i Rossiniego), ale narodowy charakter nadają im wyraziste elementy folkloru polskiego oraz wątki tematyczne librett (problematyka historyczna i społeczna, utrwalanie wzorców patriotycznych i piękna narodowego obyczaju). Do rodzimego folkloru (częściowo też folkloru białoruskiego i litewskiego) nawiązywał Moniuszko w swych operach m.in. poprzez cytaty melodii ludowej (piosenka myśliwska Pojedziemy na łów w Hrabinie, piosenka myśliwska Siedzi sobie zając pod miedzą w Strasznym dworze) oraz stylizacje polskich tańców ludowych (mazury w: Halce, Strasznym dworze, Hrabinie, polonezy w: Halce, Strasznym dworze, Verbum nobile, polonez Pan Chorąży w Hrabinie, tańce góralskie w Halce, krakowiak w Jawnucie). W pieśniach czerpał z tradycji rodzimej liryki wokalnej (pieśni K. Kurpińskiego, F. Lessla, M. Szymanowskiej), w pewnej mierze także z tradycji romantyzmu europejskiego, zwłaszcza twórczości pieśniowej F. Schuberta. Wykorzystywał często utwory polskich poetów XIX w.: K. Brodzińskiego, T. Lenartowicza, Mickiewicza, W. Pola, W. Syrokomli, S. Witwickiego i in. Wpływ muzyki ludowej w pieśniach Stanisława Moniuszki uwidacznia się nie tylko w ich melodyce, lecz także w formie muzycznej (liczne pieśni zwrotkowe) i w tekstach, opartych często na typowej dla pieśni ludowych prozodii. Z ponad 300 pieśni solowych większość została opublikowana w Śpiewnikach domowych (zeszyty 1–6 1844–59, zeszyty 7–12 wydane pośmiertnie 1876–1910). Do najpopularniejszych należą m.in.: Prząśniczka (znana też w transkrypcji fortepianowej H. Melcera), Pieśń wieczorna, Znasz-li ten kraj, Dziad i baba, O matko moja, Stary kapral, także ballady: Trzech Budrysów (przed 1840, w wersji z orkiestrą 1857), Czaty (przed 1846, w wersji z orkiestrą 1860), Pani Twardowska (1869). Liryka wokalna oddziaływała na inne kompozycje Moniuszki, a zwłaszcza na opery, w których arie przybierały niejednokrotnie charakter pieśni (Szumią jodły na gór szczycie, Gdyby rannym słonkiem w Halce). Arię koloraturową wprowadzał kompozytor tylko tam, gdzie wymagała tego akcja dramatyczna (tzw. aria włoska w Hrabinie). Wpływ liryki wokalnej zaznaczył się również w kantatach Moniuszki, zwłaszcza w Sonetach krymskich na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę (1867), stanowiących cykl pieśni.
Pozostała twórczość
Oprócz pieśni i oper Moniuszko pozostawił operetki i wodewile (Nocleg w Apeninach, Wilno 1839, Karmaniol, tamże 1842?, Nowy Don Kichot, Lwów 1849, Jawnuta, Wilno 1852), balety (Monte Christo, Warszawa 1866, Na kwaterunku, tamże 1868), kantaty (Milda 1848, Nijoła 1852), utwory orkiestrowe (głównie tańce), kameralne (2 kwartety smyczkowe: d-moll 1839, F-dur przed 1840) i fortepianowe (polonezy, mazury, polki, galopy, walce, nokturny, miniatury; także opracowania i transkrypcje własnych i cudzych utworów na fortepian na 2 i 4 ręce lub na organy); jest też autorem muzyki religijnej (msze, także żałobne, hymny, psalmy, pieśni na chór a cappella albo z towarzyszeniem organów, orkiestry lub fortepianu, 4 Litanie ostrobramskie na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę lub fortepian 1843–55) oraz prac teoretycznych (Pamiętnik do nauki harmonii 1871).
Od 1965 ukazują się zamierzone na 34 tomy Dzieła Moniuszki pod redakcją W. Rudzińskiego, który wydał też Listy zebrane (1969) kompozytora. Od 1992 odbywa się w Warszawie, zainicjowany przez M. Fołtyn (która zasłużyła się też wystawieniem głównych oper Moniuszki w wielu krajach świata), Międzynarodowy Konkurs dla Młodych Wokalistów im. S. Moniuszki.
