Modrzewski Andrzej, Frycz, ur. ok. 1503, Wolbórz, zm. jesienią 1572, k. Wolborza,
najznakomitszy polski pisarz polityczny epoki odrodzenia, reformator społeczny, myśliciel i moralista.
Modrzewski Andrzej
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się ok. 1503 we Wolbórzu. Był synem dziedzicznego wójta wolborskiego, używającego przydomka Frycz. W 1514–19 studiował w Akademii Krakowskiej, którą ukończył jako bakałarz sztuk wyzwolonych. Po przyjęciu święceń kapłańskich, od 1523 pracował w kancelarii prymasa J. Łaskiego. W 1531 wyjechał do Niemiec, gdzie uczęszczał na uniwersytet w Wittenberdze. Nawiązał wówczas bliższe kontakty z M. Lutrem i humanistą Ph. Melanchtonem. Po śmierci (1536) Erazma z Rotterdamu udał się do Bazylei, by sprowadzić do Polski bibliotekę zmarłego, zakupioną 1525 przez Łaskiego. W 1540 został prepozytem w Brzezinach koło Łodzi i w pobliskich Skoszewach. Po ich wydzierżawieniu przeniósł się do Krakowa; od 1547 sekretarz Zygmunta I Starego, wyznaczony na sekretarza polskiej delegacji na sobór trydencki (przerwany 1546). Kilkakrotnie wyjeżdżał w misjach dyplomatycznych za granicę.
Działalność pisarska
Działalność pisarską, prowadzoną w trosce o reformy życia narodowego, rozpoczął od broszur: Lascius, sive de Poena de homicidii (1543, przekład polski Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, w: Dzieła wszystkie, t. 2 1954), domagając się równej kary dla morderców (niezależnie od stanu społecznego zabójcy i ofiary), oraz Oratio Philalethis peripatetici (1545, przekład polski Mowa Prawdomówcy Perypatetyka, tamże), wymierzonej przeciw zakazowi posiadania ziemi przez mieszczan. Około 1550 Modrzewski przystąpił do wykończenia najważniejszego swego dzieła Commentariorum de Republica emendanda libri quinque; 3 księgi: O obyczajach, O prawach, O wojnie wydał 1551 w Krakowie, natomiast cenzura kościelna nie zezwoliła na druk ksiąg O Kościele i O szkole; pełny tekst dzieła ukazał się 1554 w Bazylei, uzupełniony (powstałymi 1549) dialogami o Eucharystii pod 2 postaciami (przekład niemiecki 1557, przekład polski C. Bazylika O poprawie Rzeczpospolitej ksiąg pięć 1577). W dziele tym krytycznie zanalizował ustrój społeczno-polityczny Polski, domagając się m.in.: równości wszystkich wobec prawa, silnej władzy królewskiej, której byłoby podporządkowane szkolnictwo i Kościół, sprawiedliwych sądów, podniesienia stanu oświaty, demokratyzacji w Kościele (reformy zmierzającej ku Kościołowi narodowemu, równoprawnego zjednoczenia wyznań).
Śmiałość przekonań i ich konsekwencje
Śmiałość przekonań ściągnęła na pisarza ostre ataki duchowieństwa, zwłaszcza S. Orzechowskiego. Zmuszony do ucieczki z rodzinnego Wolborza, gdzie osiadł 1553, schronił się na dworze hetmana J. Tarnowskiego pod Tarnowem; 1556 na sejmie warszawskim otrzymał od króla ochraniający go list żelazny. Jednakże liczne wystąpienia reformatorskie, polemiczne rozprawy teologiczne (m.in. Silvae quator, wydanie pośmiertne 1590), zbliżenie się do obozu kalwińskiego i ariańskiego ściągnęły ponownie na Modrzewskiego prześladowania. Papież Paweł IV umieścił 1557 jego pisma na indeksie, 1558 jako heretykowi odebrano mu parafię brzezińską, 1568 został też zmuszony do rezygnacji z wójtostwa w Wolborzu i tułaczki, wraz z liczną rodziną (ożenił się ok. 1560). Zmarł jesienią 1572 koło Wolborza.
Nowatorskie dzieło Modrzewskiego zostało docenione i upowszechnione dopiero w czasach współczesnych.
