Meksyk. Historia
 
Encyklopedia PWN
Meksyk. Historia.
W okresie prekolumbijskim Dolina Meksyku stanowiła jedno z centrów cywilizacji mezoamerykańskiej. Od XV w. p.n.e. do XVI w. n.e. rozwijało się tu wiele oryginalnych kultur indiańskich, m.in.: Olmeków, Zapoteków, Majów, Tolteków, którzy wywarli znaczny wpływ na cywilizację Majów na Jukatanie, i Azteków, którzy stworzyli imperium ze stolicą Tenochtitlán. Przybycie 1519 konkwistadorów hiszpańskich pod wodzą H. Cortésa i opanowanie przez nich do połowy XVI w. głównych ośrodków polityczno-wojskowych Mezoameryki (1519–21 podbili imperium Azteków) położyło kres cywilizacjom indiańskim. Meksyk stał się posiadłością hiszpańską, od 1535 w ramach wicekrólestwa Nowej Hiszpanii. W XVI w. rozpoczął się napływ osadników hiszpańskich, którzy otrzymywali ziemię z nadań królewskich. Do 1570 liczba ludności hiszpańskiej i pochodzenia hiszpańskiego (Kreole) wzrosła do ponad 60 tysięcy. Choć stanowili tylko niewielką część ludności Mezoameryki (1570 szacowana na ok. 2,5 mln), to odgrywali w Nowej Hiszpanii dominującą rolę. Hiszpania była nastawiona, zwłaszcza początkowo (XVI w.), na intensywną eksploatację kolonii (której gospodarka była zdominowana przez rolnictwo i górnictwo), toteż wprowadziła system podatków, ceł i monopoli (m.in. na handel z wicekrólestwem, eksploatację bogactw górniczych i siły roboczej). Indianie, zatrudniani głównie w rolnictwie i górnictwie, byli poddani ostremu wyzyskowi i przymusowej chrystianizacji; Spowodowało to, wraz z zawleczonymi z Europy chorobami (grypa, ospa) gwałtowny spadek liczby rdzennej ludności Mezoameryki (z ok. 20 mln na początku XVI w. do 1,3–1,4 mln sto lat później). Indianie stawiali opór ekspansji hiszpańskiej, walcząc zwłaszcza o utrzymanie własnego terytorium (obszar należący do wspólnot indiańskich systematycznie malał). Jedną z cięższych była wojna Cziczimeków (1550–90). Obszar podległy władzy wicekróla poszerzał się aż do XVIII w., obejmując stopniowo terytoria dzisiejszego Meksyku, Kalifornii, Teksasu, Nowego Meksyku i Arizony. Poważnym problemem w XVII i XVIII w. była m.in. obrona kolonii przed rabunkowymi napadami piratów angielskich, francuskich i holenderskich.
Na przełomie XVIII i XIX w. w Nowej Hiszpanii nastąpił gwałtowny rozwój gospodarki, zwłaszcza górnictwa srebra i rolnictwa. Stała się ona najbogatszą kolonią hiszpańską w Ameryce. Przyczyniły się do tego także reformy oświeceniowe (reformy burbońskie: administracyjna, wojskowa, oświatowa). Dążenie Hiszpanii do tego, by przez reformy zwiększyć dochody z kolonii, przyniosło, wbrew intencjom, wzrost samodzielności i poczucia odrębności (meksykańskości) Nowej Hiszpanii oraz wzrost świadomości narodowej jej mieszkańców. Walkę o wyzwolenie spod władzy hiszp. podjęli Kreole na początku XIX w. Poprzedziły ją kreolskie spiski niepodległościowe: 1794, 1799, 1800–01, 1809. Powstanie narodowe 1810 przekształciło się w trwającą do 1815 wojnę. Jej przywódcy: ksiądz M. Hidalgo y Costilla, a następnie J. M. Morelos y Pavón, zorganizowali oddziały indiańskie i głosili hasła zniesienia niewolnictwa, równouprawnienia Indian i zwrotu zagrabionej im ziemi. Radykalizm ich programu pozbawił powstańców poparcia części Kreoli, co przyczyniło się do ostatecznej klęski wojny (walki partyzanckie trwały do 1820). Obalenie przywróconej 1815 władzy hiszpańskiej i proklamowanie niepodległości nastąpiło dopiero 1821 (m.in. pod wpływem wiadomości o rewolucji 1820 w Hiszpanii). Po krótkich rządach gen. A. de Iturbide (1822–23 jako cesarz Agustín I) w Meksyku proklamowano republikę (1823). W 1824 Kongres uchwalił konstytucję, wzorowaną na konstytucji USA (republika związkowa). W 1829 zniesiono niewolnictwo. Walka konserwatystów z liberałami, która nasiliła się 1831, spowodowała anarchię polityczną. W 1836 od Meksyku oderwał się Teksas. Jego aneksja 1845 przez USA doprowadziła do wojny meksykańskiej (1846–48). W jej wyniku (układ z 1848 w Guadalupe Hidalgo) Meksyk utracił na rzecz USA ponad połowę swojego terytorium. Wojna pogłębiła trwający już od pewnego czasu regres ekonomiczny. Wzrastała zależność Meksyku od kapitału zagranicznego.
Powstanie liberałów (1854–55) obaliło długoletnią dyktaturę gen. A. de Santa Anny i zapoczątkowało rewolucję liberalną zwaną reformą (1854–76), która miała na celu przebudowę państwa (liberalna konstytucja 1857). Od 1858 na jej czele stał prezydent B. Juárez García; jego decyzja (1861) o wstrzymaniu spłaty długów zagr. stała się dla mocarstw europejskich, zainteresowanych w umocnieniu swoich wpływów w Meksyku, pretekstem do zbrojnej interwencji. Początkowo wzięły w niej udział: Hiszpania, W. Brytania i Francja, po 1862 już tylko Francja. Narzucone Meksykowi w wyniku tzw. ekspedycji meksykańskiej cesarstwo, z Maksymilianem Ferdynandem Józefem Habsburgiem jako cesarzem (1864–67), zostało obalone i odnowiono republikę (do 1872 prezydentura Juáreza). W 1877 rozpoczęła się w Meksyku epoka tzw. porfiriatu, czyli dyktatorskiej władzy Porfirio Díaza de la Cruz, trwająca do 1911. Díaz zaprowadził centralistyczne rządy oparte na armii, policji i sprawnej biurokracji; inicjował i popierał dynamiczny rozwój gospodarczy (industrializacja, urbanizacja, rozwój komunikacji, handlu, stabilizacja waluty, likwidacja zadłużenia) przy udziale obcego kapitału oraz modernizację państwa i postęp cywilizacyjny (rozwój oświaty, kontakty kult. z Europą). Jednocześnie postępowała polaryzacja i destabilizacja społeczeństwa, zaostrzyły się konflikty społeczne i rasowe, ożywiła się działalność ugrupowań politycznych (liberalnych, radykalnych i anarchistycznych). Dążenie do zmian i bunt przeciwko skostniałemu reżimowi Díaza doprowadziły do rewolucji meksykańskiej 1910–17. Po obaleniu Díaza (1911) ścierały się w niej różne nurty. Konstytucja 1917 stanowiła kompromis między nimi — postulowała daleko idące zmiany gospodarcze i społeczne, wykraczające poza ramy ówczesnych rozwiązań ustrojowych. Na ostateczny jej kształt znaczny wpływ wywarł ruch chłopski F. Villi i E. Zapaty. Postulaty konstytucji 1917 (m.in. reforma rolna) zaczęli realizować dopiero prezydenci A. Obregón (1920–24) i E. Calles (1924–28, następnie do 1936 faktyczny dyktator), który doprowadził też do trwałej instytucjonalizacji porewolucyjnego systemu politycznego, opierając go na dominacji załozonej 1929 rządowej Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej (PRI; nazwa od 1946). Prowadził zapoczątkowaną przez rewolucję szeroko zakrojoną walkę z Kościołem (zamykanie świątyń, więzienie i rozstrzeliwanie duchownych) oraz stłumił chłopskie powstanie katolickich cristeros. Prezydentura gen. L. Cárdenasa (1934–40) przyniosła dalsze reformy, m.in. nacjonalizację przemysłu naftowej (1938), której towarzyszyły napięcia w stosunkach z USA, oraz rozwój oświaty i ruchu związkowego.
Podczas II wojny światowej Meksyk wypowiedział 1942 wojnę państwom Osi i współdziałał z USA (1945 udział jednostki lotniczej w walkach na Filipinach). Po wojnie zacieśniono stosunki z USA i zagwarantowano przywileje dla obcego kapitału. Do końca lat 50. zahamowano realizację reformy rolnej. Jednocześnie Meksyk prowadził względnie niezależną politykę zagraniczną (m.in. w kwestii kubańskiej). Przejawem narastającego kryzysu wewnętrznego była masakra ludności na pl. Trzech Kultur w mieście Meksyk (1968).
Postępująca od lat 70. destabilizacja społeczno-gospodarcza Meksyku, kilkakrotnie przybrała formę ostrych kryzysów. Szansę na rozwiązanie narastających problemów stworzyło odkrycie i rozpoczęcie eksploatacji (1976–79) wielkich złóż ropy naftowej, a także podjęcie reform gospodarczych zgodnych z zaleceniami międzynarodowych organizacji finansowych. W 1992 podpisał układ o Północnoamerykańskim Obszarze Wolnego Handlu (NAFTA). Meksyk jako pierwsze państwo w Ameryce Łac. przyjął i zaczął realizować tzw. plan Brady’ego (program oddłużenia państw rozwijających się). Dzięki tej polityce na początku lat 90. znalazł się w czołówce reformujących się państw Ameryki Łacińskiej.
W 1979 zainicjowano częściową reformę systemu politycznego, dopuszczając działalność opozycji parlamentarnej. Przebudowie gospodarki towarzyszyły silne napięcia społeczne (od końca 1993 powstanie indiańskiej ludności stanu Chiapas), brak stabilizacji polityczne i przejściowe załamania (kryzys finansowy na przełomie 1994 i 1995). W wyborach 1994 ponownie zwyciężyła PRI, ale społeczne koszty liberalnych reform i skandale polityczne z udziałem wysoko postawionych polityków PRI osłabiły pozycję partii. Po wyborach parlamentarnych 1997 PRI utraciła w Izbie Deputowanych absolutną większość.
W 2000 na prezydenta został wybrany V. Fox, stojący na czele koalicji wyborczej Allianza por el Cambio, a wybory parlamentarne dodatkowo osłabiły pozycję PRI w Kongresie. W polityce gospodarczej rząd wspiera rozwój infrastruktury i handlu, kontynuowany jest proces prywatyzacji (także w przemyśle paliwowym i energetycznym). W polityce zagranicznej nastąpiło zbliżenie ze USA. W 2002 podpisano umowy o zwiększeniu bezpieczeństwa wspólnej granicy, ograniczaniu imigracji z Meksyku, amerykańskiej pomocy gospodarczej oraz wspólnej walce z handlem narkotykami.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia