Lwów

Lwów, L'wiw, L'viv,

największe miasto w zachodniej części Ukrainy, ośrodek administracyjny obwodu lwowskiego;

między Roztoczem i Wyż. Podolską, na dziale wodnym Bugu i Dniestru. — 736 tys. mieszk. (2008), gł. Ukraińcy i Rosjanie, 20–30 tys. Polaków; centrum gosp. i kult.-nauk. w zachodniej części Ukrainy; rozwinięty przemysł maszyn roln., środków transportu (autobusy, samochody ciężarowe), elektroniczny (telewizory) i elektrotechnicznym, precyzyjny, spoż., chem. (petrochemiczny, farm.), poligraficzny, ponadto lekki (włók., skórz.-obuwniczy, odzieżowy), instrumentów muz., meblarski, materiałów budowlanych, szklarski; ważny węzeł kol. i drogowy; połączony gazociągiem z Daszawą; międzynar. port lotn.; 16 wyższych uczelni, w tym Uniw. Lwow. (zał. 1661) i Politechniki Lwow. (zał. 1844), konserwatorium; liczne instytuty nauk.-badawcze; biblioteki, teatry, filharmonia, muzea, m.in. Lwow. Galeria Obrazów (od 1907), Muzeum Hist. (zał. 1893), etnogr. (1873); pol. scena teatralna.

L. leży w kotlinie źródliskowej Pełtwi (lewy dopływ Bugu), otoczonej wzniesieniami; najstarsza część u podnóża wzgórza zw. Wysokim Zamkiem (Pełtew płynie tu zasklepionym od 1906 korytem); plan miasta oparty na zarysie nieregularnego czworoboku z szachownicą ulic dzielących poszczególne bloki zabudowy i centralnym placem targowym (rynek); nowe miasto rozbudowuje się na wzgórzach, zwłaszcza w kierunku południowo-zachodnim; liczne tereny zielone; po południowej stronie park Stryjski (zał. 1877); w parku na stokach Wysokiego Zamku kopiec Unii Lubel. i kamień (umieszczony 1883) ku czci Jana III Sobieskiego.

Historia.

Założony w poł. XIII w. przez ks. halicko-wołyńskiego Daniela (nazwa pochodzi od imienia jego syna Lwa); od 1272 stol. księstwa; położony na skrzyżowaniu szlaków handl., ważny ośrodek gosp. i polit.; utrzymywał kontakty handl. z Toruniem, Krakowem, Wrocławiem, Pragą i prawdopodobnie z krajami Płw. Bałkańskiego. W 1340–49 obiekt walk między Polską a Wielkim Księstwem Litew. i Tatarami; całkowicie zniszczony w tym czasie; po przyłączeniu 1349 wraz z Rusią Halicką do Polski odbud. w nowym miejscu nad Pełtwią; prawa miejskie 1356; od XIV w. stolica woj. ruskiego; w 2. poł. XIV w. szybki rozwój miasta; wybudowano wodociągi i przeprowadzono kanalizację, powstała mennica; uzyskanie dalszych przywilejów, m.in. prawa składu 1444, rozkwit handlu krajowego i międzynar. (zwłaszcza lewantyńskiego) oraz rzemiosła (pocz. XV w. — 9 cechów, koniec XVI w. — 20, poł. XVII w. — 30, zrzeszających 133 specjalności rzemieślnicze) umocniło międzynar. znaczenie Lwowa jako najważniejszego w XV–XVIII w. miasta południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej; w XIV i XV w. nastąpił rozwój terytorialny Lwowa, wzrastała liczba ludności (koniec XVI w. — ponad 12 tys., poł. XVII w. — ponad 33 tys., w tym ok. 25% Żydów). Od początku wielonar. (Polacy, Rusini, Niemcy, Żydzi, Ormianie i in.) i wielokulturowy; ośrodek administracyjny 3 wyznań: rzymskokatol. (od 1412 arcybiskupstwo), prawosł. (od 1539 biskupstwo, 1700 przekształcone w arcybiskupstwo unickie) i ormiańskie; do XVI w. największe wpływy w Lwowie posiadali licznie osiadli tam Niemcy; od XVI w. 2 gminy żydowskie — Miejska i Podmiejska; w XVI–XVIII w. największa po Krakowie gmina żydowska w Polsce (1722, wskutek polityki władz miejskich, ograniczającej obszar ich zamieszkania do jednej ulicy, większość Żydów opuściła Lwów); od poł. XIII w. małą, ale wpływową grupę etniczną stanowili Ormianie (w XVI/XVII w. zasymilowali się z ludnością pol.); mieszczaństwo ruskie skupiało się wokół prawosł. bractwa powstałego w 2. poł. XV w. W XVI–XVII w. Lwów był jednym z ośr. kształtujących pol. życie lit., zwłaszcza mieszczański nurt renes.; od końca XVI w. znaczny ośr. wydawniczy (od 1572 drukarnia ruska, w 2. poł. lat 80. — pol.) i artyst. (rozwój sztuki od końca XVI w., a zwłaszcza w okresie baroku); zał. 1608 jezuicka szkoła średnia została przekształcona 1661 w Akad. (Uniwersytet Lwowski).

W okresie wojen XVII w. Lwów odegrał rolę militarną jako warownia; bezskutecznie oblegany 1620 przez Tatarów, 1648 przez Kozaków i Tatarów pod wodzą B. Chmielnickiego, 1655 przez wojska kozackie i ruskie. W 2. poł. XVII w., pod wpływem ogólnego upadku gosp. i polit. Polski, świetność Lwowa stopniowo malała; splądrowany i ograbiony (m.in. ogromna kontrybucja) 1704 przez wojska szwedz. Karola XII, popadł w ruinę. Po I rozbiorze Polski 1772 Lwów był siedzibą władz austr. Galicji i sejmu galicyjskiego, ośrodek administracyjny i gosp.; w końcu XVIII i na pocz. XIX w. utworzono kilkadziesiąt manufaktur, zatrudniających ok. 1 tys. robotników; powstały nowoczesne instytucje finansowe — 1841 Tow. Kredytowe Ziemskie i 1844 Galicyjska Kasa Oszczędności; w latach 40. XIX w. powstały pierwsze fabryki. Życie kult., w wyniku germanizacji oraz odcięcia Galicji od innych ośr. (Warszawy, Wilna), rozwijało się powoli; 1784–1804 uniw. we Lwowie miał charakter szkoły zaw., ponownie otwarty 1817 z wykładowym językiem niem.; 1765–85 działała drukarnia Szlichtyngów, 1773–1893 Pillerów; wychodził „Dziennik Patriotycznych Polityków” (od 1794), następnie „Gazeta Lwowska” (1811–1939); 1817 został ufundowany Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Lwów stanowił także, oprócz Krakowa, gł. ośr. życia teatr. i muz. Galicji; od 1776 działał stały teatr niem., scenę pol. zorganizował 1809 J.N. Kamiński (od 1842 przedstawienia odbywały się w gmachu ufundowanym przez S. Skarbka); po 1831 życie kult. Lwowa znacznie się ożywiło; uformowało się prężne środowisko lit., skupiające pisarzy romant. (S. Goszczyński, J.N. Kamiński, J. i L. Dunin-Borkowscy, A. Bielawski); we Lwowie znaczną część życia spędził A. Fredro; ukazywały się czasopisma lit.: „Rozmaitości” (1827–48, dodatek „Gazety Lwowskiej”), „Dziennik Mód Paryskich” (1840–48), „Dziennik Literacki” (1852–54 i 1856–70). Zaczęła rozwijać się także nar. kultura ukr. (tzw. Ruska Trójca — J. Hołowacky, I. Wahyłewycz, M. Szaszkewycz, czasopismo „Zoria Hałyćka”, od 1848 tow. wydawnicze „Hałyćko-Ruśka Matycia”).

Połączenie kol. z Krakowem 1861 spowodowało szybki wzrost obrotów handl. i powstanie nowych instytucji finansowych (m.in. 1883 Banku Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii); 1877 i 1894 zorganizowano Powszechne Wystawy Krajowe (Panorama Racławicka). Po wprowadzeniu 1867–73 w Galicji autonomii we Lwowie powstały instytucje autonomiczne: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy i Rada Szkolna Krajowa; do szkół i urzędów wprowadzono język polski. W 1890–1914 Lwów przekształcił się w  miasto; zmodernizowano zabudowę, 1893 przeprowadzono elektryfikację, 1898 zał. linię telefoniczną, 1899–1901 powstało kilkadziesiąt fabryk zatrudniających od 30 do 800 robotników; 1910 Lwów liczył ok. 200 tys. mieszk. (gł. urzędników, kupców i rzemieślników). Wprowadzenie autonomii umożliwiło również rozkwit życia kult. i polit., zwłaszcza w zakresie prasy i stowarzyszeń. Od 1880 działała firma księgarsko-wydawnicza Altenbergów (m.in. seria «Biblioteka Klasyków Polskich») i od 1878 wydawnictwo Ossolineum. W 2. poł. XIX w. wychodziły liczne czasopisma w języku pol., m.in. „Kurier Lwowski” (1883–1926), nar.-demokr. „Słowo Polskie” (1896–1934), lud. „Przyjaciel Ludu” (1889–1933), socjalist. „Praca” (1878–92); w języku ukr. ukazywały się m.in. „Wola”, „Druh” (1874–77), mies. lit.-nauk. „Hromadśkyj Druh”, „Dzwin”, dziennik „Diło” (1880–1939). Działały pol. stowarzyszenia kult., oświat. i nauk.: od 1880 Macierz Polska, od 1886 Tow. Historyczne (wydawało „Kwartalnik Historyczny”), od 1886 Tow. Literackie im. A. Mickiewicza (od 1902 wydawało „Pamiętnik Literacki”), od 1901 Tow. dla Popierania Nauki Pol. (przekształcone 1920 w Tow. Nauk. we Lwowie). W 1893 zał. Naukowe Tow. im. T. Szewczenki. W 1900 otwarto Teatr Wielki (dyr. T. Pawlikowski); zał. 1858 Galicyjskie Tow. Muz. zorganizowało konserwatorium, 1902 powstała Filharmonia Lwow., 1913 — pierwszy w Polsce zakład muzykologii. Na przeł. XIX i XX w. ukształtowało się we Lwowie środowisko twórców Młodej Polski (J. Kasprowicz, L. Staff, S. i W. Korab-Brzozowscy i in.); rozwijały się sztuki plast. i badania nad sztuką polską.

Podczas I wojny świat. Lwów był obiektem walk między wojskami ros. i austr.-węg.; po kapitulacji Austro-Węgier i odzyskaniu niepodległości przez Polskę o Lwów toczyły się 1–22 XI 1918 walki pol.-ukr. z udziałem młodzieży szkolnej (Orlęta Lwowskie), zakończone włączeniem Lwowa do Polski (wojna polsko-ukraińska); w czasie wojny pol.-bolszewickiej VIII 1920 walki na przedpolach miasta z 1. Armią Konną S. Budionnego (m.in. 17 VIII bój pod Zadwórzem, „pol. Termopilami”). W okresie międzywojennym miasto wojew., ważny ośrodek handl. (Międzynar. Targi Wschodnie) i kult.-nauk.; na Uniwersytecie Lwow. działali wybitni humaniści pol., m.in.: L. Chwistek, R. Ingarden, J. Kleiner, K. Ajdukiewicz, J. Kuryłowicz oraz K. Twardowski (lwowsko-warszawska szkoła), geograf E. Romer, biochemik J.K. Parnas, matematycy S. Banach, H. Steinhaus, W. Orlicz, S. Kaczmarz, J. Schauder (polska szkoła matematyczna), fizycy S. Loria, Cz. Reczyński, W. Rubinowicz, chemicy S. Tołłoczko, W. Kemula, W. Trzebiatowski; z Politechniki Lwow. byli związani m.in. fizyk Z. Klemensiewicz, chemicy S. Niementowski, W. Jakób, I. Mościcki; do najaktywniejszych wydawnictw należał zał. 1914 Lektor S. Lewickiego; ukazywały się prorządowy „Dziennik Polski” (od 1935), lewicowe pismo społ.-lit. „Sygnały” (1933–34 i 1936–39); teatr lwow., prowadzony przez L. Schillera i W. Horzycę, w latach 30. należał do najciekawszych w kraju. We Lwowie działali również twórcy ukr. (m.in. J. Hałan, O. Hawryluk, D. Łukijanowicz, M. Rudnycki). Teren działalności KPZU, Sel-Robu oraz zachodnioukr. organizacji nacjonalistycznych; ukr. ruch nar. skupiał się m.in. wokół metropolii greckokatol. (R.A. Szeptycki); jeden z najważniejszych ośr. żydowskiego życia kult. i społ. w Polsce. W 1936 demonstracje i walki z policją oraz strajk powszechny; miejsce zorganizowanego przez komunistów Kongresu Pracowników Kultury. W latach 30. Lwów liczył 312 tys. mieszk., w tym ok. 157 tys. Polaków (ok. 50%), ok. 109 tys. Żydów (33%) i ok. 50 tys. Ukraińców (ponad 16%).

We IX 1939 ośr. oporu pol. pod dowództwem gen. W. Langnera, 12–20/21 IX bezskutecznie szturmowany przez wojska niem.; w wyniku pol.-sowieckich rokowań, gwarantujących m.in. żołnierzom pol. prawo swobodnego przekroczenia granicy rumuńskiej lub węg. albo pozostania w kraju, 22 IX do Lwowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej; strona sowiecka nie dotrzymała umowy — internowano ok. 2 tys. oficerów i ok. 8 tys. podoficerów i szeregowców; część jeńców wywieziono w głąb ZSRR, oficerów osadzono w obozie w Starobielsku; 28 X 1939 włączony do Ukr. SRR; od XII 1939 masowe aresztowania i deportacje w głąb ZSRR, gł. inteligencji i oficerów pol. oraz Żydów i Ukraińców. Po klęsce wrześniowej we Lwowie znalazło się wielu pisarzy i naukowców pol.; część z nich podjęła współpracę z tutejszymi instytucjami i prokomunist. prasą polskojęzyczną — mies. społ.-lit. „Nowe Widnokręgi”oraz gazetą „Czerwony Sztandar”; istniało szkolnictwo pol., 1940–41 występował Pol. Teatr Dram. (kierowany przez W. Krasnowieckiego), po wybuchu wojny niem.-sowieckiej VI 1941 NKWD rozstrzelało ponad 8 tys. Ukraińców, Polaków i Żydów przetrzymywanych w lwow. więzieniach (m.in. Brygidki, Zamarstynów); 30 VI 1941 do Lwowa wkroczyła niem. grupa dywersyjna wraz z ukr. batalionem Nachtigall i bojownikami OUN (zamordowali ok. 3 tys. Polaków i Żydów); w nocy z 3 na 4 VII 1941 Niemcy, przy współudziale batalionu Nachtigall, aresztowali i rozstrzelali grupę wybitnych przedstawicieli nauki i kultury pol. (m.in. K. Bartel, T. Boy-Żeleński, A. Cieszyński, W. Dobrzaniecki, R. Longchamps de Bérier, W. Krukowski, A. Łomnicki, T. Ostrowski, S. Ruziewicz, K. Vetulani). 1 VIII 1941 Lwów włączony do GG; w czasie okupacji niem. masowa zagłada Żydów, zginęło ok. 160 tys. osób (stali mieszkańcy Lwowa i ludność napływowa), 1941–43 getto (większość więźniów wywieziona do ośr. zagłady w Bełżcu, pozostali przeniesieni do obozu janowskiego i zamordowani 20 XI 1943); siedziba Komendy Obszaru nr 3. ZWZ-AK (gł. ochrona ludności pol. na wsi przed pogromami ukr. nacjonalistów, dywersja); 23–27 VII 1944 walki o Lwów wojsk sowieckich z udziałem jednostek Lwow. Okręgu AK (3 tys. żołnierzy) pod dowództwem pułkownika W. Filipkowskiego; po zdobyciu Lwowa władze sowieckie rozbroiły i rozwiązały oddziały AK, część żołnierzy wstąpiła do WP, pozostałych internowano; po zakończeniu działań wojennych przesiedlenie większości Polaków do kraju, pozostali kontynuowali w ograniczonym zakresie działalność społ. i kulturalną. Lwów pozostał w Ukr. SRR (do 1991). Siedziba reaktywowanych 1991 archidiecezji — rzymskokatol. i ukr.-bizantyńskiej.

Zabytki.

Najstarsze budowle murowane we Lwowie pojawiły się w XIII w. (cerkwie); sztuka dawnego Lwowa reprezentowała, charakterystyczne dla tych obszarów, połączenie kultur: pol., ruskiej, ormiańskiej i żydowskiej; okres jej rozkwitu (XVI–XVIII w.) był widoczny zwłaszcza w architekturze (B. Meretyn, J. de Witte — XVIII w.) i rzeźbie (J. Pfister — 1. poł. XVII w.; Pinsel, F. Fesinger, A. Osiński — XVIII w.); ważny okres rozwoju stanowi także przeł. XIX i XX w. (architekci: Z. Gorgolewski, J. Zachariewicz, W. Sadłowski, F. Księżarski). Zachowały się: pozostałości Wysokiego Zamku (XIV w.); dzielnica staromiejska z bogatą zabudową hist.; kościoły — katedra łac. Wniebowzięcia NMP (2. poł. XIV w.) z kaplicami (1. poł. XVII w.) Kampianów i Boimów, kościół Benedyktynek (1. poł. XII w.), Bernardynów (1. poł. XVII w.), Matki Bożej Śnieżnej (XVI, XIX w.), Jezuitów (1. poł. XVII w.), Karmelitów Bosych (1. poł. XVII w.), Franciszkanów (1. poł. XVII w.), Karmelitanek Bosych (XVII w.), Misjonarzy (XVII w.), Św. Marcina (XVII w.), Św. Marii Magdaleny (XVII–XVIII w.), Trynitarzy (1. poł. XVIII w.), Św. Antoniego (1. poł. XVIII w.), Dominikanów (poł. XVIII w.), kolegium Pijarów (2. poł. XVIII w.), Św. Elżbiety (2. poł. XIX w.); ponadto katedra ormiańska (XIV w.), kilka cerkwi (XIII–XVII w.), cerkiew Wołoska (XVI/XVII w.), katedra greckokatol. Św. Jura (XVIII w.), synagoga (XIX w.); ratusz (.1. poł. XIX w. z dawniejszymi reliktami, przed ratuszem znajdowały się rzeźby lwów, XVII w.); pałace — arcybiskupi (2. poł. XVIII w.), Lubomirskich (XIX w.); arsenały — Miejski (XVI w.), Królewski (1. poł. XVII w.), Sieniawskich (XVII, XVIII w.), Baszta Prochowa (1. poł. XVI w.); kamienice (XV–XVIII w.) — m.in. Szolc-Wolfowiczów, Czarna, Królewska; liczne budynki użyteczności publicznej z XIX i pocz. XX w., m.in. Ossolineum, teatr miejski, filharmonia, uniw., politechnika, dworzec kol., banki, hotele; pomnik A. Mickiewicza (1889); zabytkowe cmentarze, m.in. Cmentarz Łyczakowski z Cmentarzem Obrońców Lwowa (m.in kwatera Orląt Lwowskich od 1918). Zespół zabytków starego Lwowa został wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.

Bibliografia

S. WASYLEWSKI Lwów, Poznań 1931 (reprint Wrocław 1990);

T. MAŃKOWSKI Dawny Lwów. Jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974;

Obrona Lwowa. 1–22 XI 1918, t. 1–3, Warszawa 1991–94;

R. CHANAS, J. CZERWIŃSKI Lwów. Przewodnik, Wrocław 1992.

Lwów, dawna siedziba biblioteki Ossolineum (Ukraina)

Lwów, Uniwersytet (Ukraina)

Lwów, Kamienica Królewska

Lwów, panorama miasta (na pierwszym planie kościół Bożego Ciała)

Lwów, Cmentarz Obrońców Lwowa na Łyczakowie

Kawaleria obrońców Lwowa w listopadzie 1918. Oddział w alei placu powystawowego przed wyruszeniem na zwiad

Strzelcy na ulicach Lwowa w 1913. Parada z okazji 50. rocznicy powstania styczniowego — na czele Józef Piłsudski (z wyciągniętą ręką)