Ludwik XIV

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Ludwik XIV, z dyn. Burbonów, ur. 5 IX 1638, Saint-Germain-en-Laye, zm. 1 IX 1715, Wersal,

król Francji.

Urodził się 5 IX 1638 w Saint-Germain-en-Laye. Był synem Ludwika XIII i Anny Austriaczki. W okresie jego małoletniości regencję sprawowała matka, a właściwe rządy — pierwszy minister, kardynał J. Mazarin, w którego cieniu Ludwik pozostawał aż do śmierci kardynała (1661). Uznany 1652 za pełnoletniego, król brał udział w walkach przeciwko wojskom frondy dowodzonym przez Wielkiego Kondeusza. Po pokoju pirenejskim 1659 poślubił 1660 infantkę hiszpańską Marię Teresę, córkę Filipa IV (co w przyszłości dało Burbonom prawo do roszczeń o sukcesję tronu hiszpańskiego). Po śmierci Mazarina Ludwik objął rządy osobiste, nie powołując pierwszego ministra; aspirującego do tej roli nadintendenta finansów N. Fouqueta pozbawił władzy i wtrącił do więzienia.

Rządy absolutne

Stanął na czele silnego i sprawnego aparatu państwowego, który swą kondycję zawdzięczał kilkudziesięcioletnim rządom kardynała J.-A. Richelieugo, potem Mazarina. Potrafił dobierać zdolnych ministrów (J.-B. Colbert, F.M. Louvois, S. Vauban) i równoważyć ich wpływy; pozbawienie arystokracji znaczenia politycznego, otaczanie się urzędnikami pochodzącymi z mieszczaństwa lub z drobnej szlachty i oparcie na sprawnej administracji pozwoliły Ludwikowi na zaprowadzenie rządów w pełni absolutnych, których istotę wyrażały przypisywane mu słowa l’État c’est moi [‘państwo to ja’]. Kierowana przez Colberta polityka gospodarcza — uzdrowienie systemu podatkowego i stanu skarbu, popieranie rozwoju handlu i rzemiosła, zakładanie manufaktur, zagospodarowanie kolonii — sprzyjała zwiększaniu dochodów skarbu królewskiego i podnoszeniu zamożności Francji; to z kolei umożliwiało utworzenie potężnej armii lądowej i silnej floty oraz budowę licznych fortyfikacji broniących granic Francji.

Rozkwit kultury dworskiej

Napływ środków finansowych stał się podstawą rozkwitu kultury dworskiej, której ośrodkiem był pałac królewski w Wersalu; tam skupiała się arystokracja francuska; udział w ceremoniach i zabawach miał jej rekompensować utratę znaczenia politycznego przy despotycznym królu, wielbionym jako Le Roi Soleil [‘król Słońce’], otoczonym przez imponujący dwór, którego życie regulował sztywny rygor etykiety. Mecenat królewski sprzyjał rozwojowi francuskiej twórczości literackiej i artystycznej; powstały akademie: literatury, nauk, muzyki i architektury. Francja zdobyła prymat kulturalny w Europie; język francuski stał się językiem międzynarodowym i — wraz z naśladowaną za granicą obyczajowością Wersalu — symbolem elegancji.

Aktywna polityka zagraniczna

Sprawnie działające państwo i jego wysokie dochody pozwoliły Ludwikowi prowadzić aktywną politykę zagraniczną i walczyć o kolejne zdobycze terytorialne oraz o osiągnięcie przez Francję pozycji pierwszej potęgi w Europie, a potem — jej hegemona; sprzyjał mu fakt, że mógł dysponować wybitnymi wodzami, jak H. de Turenne, Wielki Kondeusz, F.H. de Luxembourg. W wyniku przymierza z Turcją szachował Habsburgów; wspierając dyplomację subsydiami dla zagranicznych monarchów i polityków, starał się o rozszerzenie i utrzymanie wpływów francuskich w Szwecji, Rzeczypospolitej i wielu księstwach niemieckich oraz dbał o dobre stosunki z panującymi w Anglii Stuartami. Przy takim układzie politycznym zapoczątkował politykę ekspansji, kierując ją początkowo przeciw osłabionej Hiszpanii (wojna dewolucyjna 1667–68), a następnie przeciw Republice Zjednoczonych Prowincji (tj. Holandii, 1672–78); mimo że agresje te powodowały powstawanie koalicji antyfrancuskiej, to dzięki zwycięstwom armii francuskiej, Ludwik zdołał uzyskać dla Francji hrabstwa Franche-Comté i posiadłości na pograniczu flandryjskim (pokoje w Akwizgranie 1668 i Nijmegen 1678–79). Sukcesy te zachęciły go do prowadzenia polityki z pozycji siły i dokonania szeregu aneksji bez wojny na wschodnim pograniczu (reuniony), gdzie Francja zagarnęła wiele twierdz i miast, głównie w Lotaryngii i Alzacji (m.in. 1681 Strasburg).

Spór z papiestwem, wojny

Od początku rządów Ludwika pogarszała się sytuacja hugenotów, których nękano prawnie i represjonowano; 1685 Ludwik odwołał edykt nantejski z 1598, zdelegalizował Kościół reformowany i nakazał konfiskatę jego dóbr; masowa emigracja hugenotów poważnie osłabiła stan francuskiej gospodarki. Równocześnie Ludwik popadł w spór z papiestwem, popierając tendencje do autonomii francuskiego Kościoła (artykuły gallikańskie 1682), a z biegiem czasu coraz silniej represjonował jansenizm.

Prześladowania hugenotów, agresywna polityka zagraniczna i dążenie Ludwika do hegemonii w Europie spowodowały powstanie kolejnej koalicji antyfrancuskiej (Liga Augsburska), którą wzmocniło przejście Anglii do tego obozu — w następstwie rewolucji 1688–89 i objęcia tronu przez Wilhelma III Orańskiego, zdecydowanego i twardego przeciwnika Francji. Wojna z Ligą (1689–97) wykazała przewagę angielsko-holenderską na morzu (klęska francuska w bitwie morskiej pod La Hougue 1692) i zakończyła się 1697 kompromisowym pokojem w Ryswick. Po wygaśnięciu 1700 dynastii Habsburgów hiszpańskich, Ludwik — mimo finansowego wyczerpania Francji i ryzykownej sytuacji międzynarodowej — zgodził się na objęcie tronu hiszpańskiego przez swego wnuka (Filip V), co nieuchronnie doprowadziło do wojny o sukcesję hiszpańską 1702–14 przeciw koalicji angielsko-holendersko-cesarskiej (i mniejszych państw); mimo dotkliwych klęsk i krytycznej sytuacji militarnej i gospodarczej (1709), Ludwik zdołał jednak uratować granice Francji i tron hiszpański dla wnuka. Zmarł 1 IX 1715 w Wersalu.

Ocena panowania

Większą część długiego panowania Ludwika znaczyły sukcesy, dzięki którym Francja wyrosła na pierwszą potęgę w Europie. Jednak ciągłe i coraz cięższe wojny Ludwika prowadziły do wyczerpania społeczeństwa i osłabienia międzynarodowej roli monarchii francuskiej, która utraciła zdobytą hegemonię w zachodniej Europie. Ludwik przeżył syna i wnuków (poza Filipem V) i zostawił tron 5-letniemu prawnukowi, Ludwikowi XV.

Rigaud Hyacinthe, Ludwik XIV, 1694 — Museo del Prado, Madryt

Wersal, pałac (Francja)

Mansart-Hardouin Jules, Le Brun Charles, Galeria Lustrzana, 1678–84, Wersal (Francja)

Ludwik XIV, koronacja w katedrze w Reims, 7 VI 1654

Ludwik XIV w zdobytym podczas wojny z koalicją hiszpańsko-holenderską Cambrai (17 IV 1677), obraz namalowany przez P.D. Martina — Musée de Cambrai

Powołanie Akademii Nauk przez Ludwika XIV i Colberta, fragment obrazu namalowanego przez Ch. Le Bruna

Wersal, sypialnia królewska, 1701