Litwa. Polonia i Polacy.
państwo we wschodniej Europie, nad Morzem Bałtyckim
Litwa. Polonia i Polacy
Encyklopedia PWN
Według spisu ludności z 1923 w Rep. Litew. (1918–39) było 65,6 tys. Polaków (3% ogółu ludności); dane te są kwestionowane i przyjmuje się liczbę ok. 200 tys. (10% ogółu ludności); Polacy zamieszkiwali gł. rejon Kowna i tereny na północ od tego rejonu (Kiejdany) oraz na pograniczu z Polską (Wiłkomierz, Uciana, Koszedary). Reforma rolna 1919–30 znacznie osłabiła pol. ziemian, pozbawiając ich ziemi bez odszkodowania; pol. inteligencja masowo emigrowała do Polski. Na położenie ludności pol. niekorzystnie oddziaływały również konflikty pol.-litew. (spór o Wileńszczyznę). Polityka władz litew. miała charakter antypol., zmierzała do osłabienia ekon. Polaków, ich izolacji w życiu publicznym. Aktywność Polaków, mocno ograniczona, koncentrowała się na działalności oświat. i społ.-ekon.; gł. organizacją oświat. było Tow. Kult.-Oświat. „Pochodnia” (zał. 1924); 1938 na Litwie było 10 pol. szkół podstawowych (ok. 300 uczniów), istniały też 3 gimnazja prywatne (w Kownie, Poniewieżu i Wiłkomierzu); dostęp do szkół wyższych był ograniczony. Działały m.in. Klub Sport. „Sparta”, organizacje robotnicze, roln., instytucje bankowe, spółdzielnie roln., towarzystwo ubezpieczeniowe; wychodził 1 dziennik „Dzień Polski”, 2 tyg. lud. „Chata Rodzinna” i „Dzień Świąteczny”, 1 dwutyg. młodzieżowy „Głos Młodych”, 2 mies.: fachowy „Poradnik Rolnika” i akademicki „Iskry”. Na mocy układu sowiecko-litew. z 10 X 1939 do Litwy została przyłączona część Polski (Wileńszczyzna) z 322 tys. Polaków (mieszkańców Wileńszczyzny i uciekinierów z głębi kraju); ludność została poddana władzy kolejno: sowieckiej (17 IX–27 X 1939), litew. (28 X 1939–15 VI 1940), ponownie sowieckiej (15 VI 1940–VI 1941), niem. (VI 1941–poł. 1944) oraz znowu sowieckiej i litew. (od 2. poł. 1944). Władze litew. przystąpiły do brutalnej litwinizacji Wilna, m.in. zamknęły uniw., miastu starano się nadać charakter litew.; mimo to rozwinęło się pol. życie kult. (zwłaszcza teatr i kabaret). W okresie okupacji sowieckiej 11–13 VII 1940 nastąpiły masowe aresztowania działaczy pol.; zamknięto wszystkie pol. organizacje, także teatry i kabarety Wilna; 14 VI 1941 rozpoczęła się następna fala aresztowań i zsyłek. Podczas II wojny światowej na Wileńszczyźnie istniał okręg Służby Zwycięstwu Polski, następnie ZWZ-AK; komendanci: pułkownik N. Sulik („Karol”), od 1940 pułkownik A. Krzyżanowski („Wilk”); 1942–43 tworzono oddziały partyzanckie (oddział „Kmicica”, rejon jez. Narocz), 1943–44 przekształcone w brygady, 1944 połączone w 3 zgrupowania, liczące łącznie ok. 6 tys. partyzantów; walczyły z Niemcami i formacjami litew. (III 1944 Glinciszki, V 1944 Murowana Oszmianka); VII 1944 AK podjęła próbę samodzielnego wyzwolenia Wilna ( „Ostra Brama”), stoczyła bitwy, m.in. pod Krawczunami; po wkroczeniu Armii Czerwonej oddziały AK zostały rozbrojone, żołnierze wywiezieni do obozów w głębi ZSRR. Po II wojnie świat. w 2 falach tzw. repatriacji (1945–47 i 1955–57) Litwę opuściło ponad 200 tys. Polaków, gł. inteligencji; pozostali gł. chłopi i mieszkańcy podwileńskich miasteczek oraz nieliczni Polacy na Kowieńszczyźnie. Polakom zaczęło zagrażać wynarodowienie; sytuacja poprawiła się w latach 60., kiedy zaczęła się formować nowa inteligencja pol., wykształcona w Wil. Inst. Pedag. (od 1961 katedra polonistyki); 1953 było 345 szkół i klas pol., 1988 — 88, 1991 — 123; poziom wykształcenia Polaków na Litwie należy do najniższych (5% ogółu ma wyższe wykształcenie). W 1993 Litwę zamieszkiwało 250–300 tys. Polaków, gł. Wilno (110 tys., 19% ogółu mieszk.) i 4 rejony Wileńszczyzny: solecznicki (81%), wil. (63%), święciański (29%) i trocki (24%); nieliczni na Kowieńszczyźnie; w Kownie 0,7% ogółu mieszk. (1990), a w 4 rejonach (janowskim, koszedarskim, kiejdańskim i kowieńskim) odsetek ten wynosi 1–1,5%. Kultura pol. rozwija się w 3 nurtach: zespoły pieśni i tańca (Wilia i Wileńszczyzna), teatry i kółka lit. (1954–56, 1958–67 i od 1987 przy redakcji „Czerwonego Sztandaru”, 1989 przekształcone w sekcję pol. Związku Pisarzy Litwy). Ważne zmiany zaczęły się 1988; powstało Stow. Społ.-Kult. Polaków na Litwie (od 1989 p.n. Związek Polaków na Litwie); rozwinęła się też prasa; wychodzą: „Kurier Wileński”, dwutyg. „Znad Wilii” (od 1989), mies. „Magazyn Wileński” (od 1990) i tyg. „Słowo Wileńskie” (od 1994); są nadawane pol. programy radiowe i telewizyjne. Sytuacja Polaków na Litwie jest jednak nadal skomplikowana; Litwini odzyskali poczucie nar. godności, a wśród pol. mniejszości nastąpiło ożywienie pol. tradycji i języka; wpływa to na powstawanie różnorodnych napięć, nieporozumień i trudności.
