Lermontow Michaił J., ur. 15 X 1814, Moskwa, zm. 27 VII 1841, Piatigorsk,
rosyjski poeta, dramatopisarz, prozaik, wybitny przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego.
Lermontow Michaił J.
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 15 X 1814 w Moskwie. W 1828–30 uczył się w elitarnym Pensjonacie Szlacheckim przy Uniwersytecie Moskiewskim. Porzucił studia (od 1830 Uniwersytet Moskiewski, od 1832 Uniwersytet Petersburski) i wstąpił do szkoły podchorążych gwardii. Za napisanie poświęconego A. Puszkinowi wiersza Śmierć poety („Polarnaja zwiezda” 1858) 1837 został skierowany do pułku na Kaukazie; 1838–39 przebywał w Carskim Siole (obecnie Puszkin) koło Petersburga; 1840 ponownie zesłany na Kaukaz, gdzie 27 VII 1841 w Piatigorsku zginął w pojedynku.
Liryka romantyczna
Wczesna, bogata twórczość poetycka Lermontowa (1828–35) przypada na okres umacniania się romantyzmu w literaturze rosyjskiej; widać w niej silny wpływ G. Byrona; tendencje romantyczne przejawiają się w warstwie myślowej i formalnej, w preferencjach genologicznych, w zacieraniu granic gatunków, w skłonności do tworzenia cyklów. Michaił Lermontow uprawiał lirykę filozoficzną, wcielając w poetycki kształt tezę o organicznym związku dobra i zła, fascynowała go idea ducha negacji — demona, podejmował temat tragicznego dysonansu między marzeniem a rzeczywistością. W jego liryce pejzażowej, opartej na motywach kaukaskich, dominuje romantyczny orientalizm. Bogato jest także reprezentowana liryka osobista, zwłaszcza wiersze miłosne, ujęte w 2 cykle, z których jeden ukazuje mękę nieodwzajemnionego uczucia, zawiera dramatyczne wyrzuty pod adresem kobiety nieczułej, drugi zaś, bardziej refleksyjny, przyczynę niespełnionej miłości upatruje w fatum. W dojrzałej liryce Lermontowa (1836–41) jest widoczna tendencja do fabularyzacji wypowiedzi, zaznaczają się ślady nowych inspiracji artystycznych — A. Barbiera i H. Heinego. Nad tematyką osobistą zaczyna przeważać problematyka polityczna i społeczna, utrzymana w klimacie rezygnacji i przygnębienia. Poeta podejmuje typowo romantyczny topos rozczarowania rzeczywistością. Oprócz wizji zepsutego moralnie, zniewolonego i dotkniętego represjami społeczeństwa, odzwierciedla poczucie bezsensu istnienia, stan obezwładniającej refleksji, a także egzystencjalny niepokój jednostki, stanowiącej mikrocząstkę uniwersum, bezwolną wobec nieubłaganego upływu czasu, natomiast symbolem wieczności czyni przyrodę — przestrzeń wolności, prowadzącą ku doświadczeniu transcendencji. W duchu russoistycznym przeciwstawia harmonijną naturę cywilizacji urbanistycznej, pełnej chaosu, fałszu i sztuczności. Lermontow ukazał w swoich utworach 2 warianty losu artysty: gdy dochowuje on wierności swemu powołaniu — grozi mu alienacja, osamotnienie, zapomnienie, gdy zaś czyni swym idolem pieniądz — zaczyna schlebiać niskim gustom motłochu. W późnej twórczości Lermontowa pojawiła się niezwykle głęboka poezja religijnej medytacji.
Poematy i utwory dramatyczne
Sławę u współczesnych poeta zyskał dzięki „wschodniej opowieści” w formie poematu filozoficznego Demon (1829–39, wydanie 1856, przekład polski W. Sabowskiego w „Bibliotece Warszawskiej” 1859), w którym znalazł odzwierciedlenie metafizyczny problem walki dobra ze złem, spopularyzowany przez filozofię F.W.J. Schellinga. Michaił Lermontow ukazał demona zgodnie z tradycją biblijną jako zbuntowanego wygnańca z raju, samotnie wędrującego po bezkresnych przestrzeniach kosmosu. Przestrzenią jego egzystencji stała się sfera czystego rozumu, podczas gdy Gruzja i księżniczka Tamara to świat ziemskiej przyrody, piękna, dobra i radości życia. Te 2 formy bytu istnieją jako przestrzenie autonomiczne, ich granice są nieprzekraczalne. Demon — wcielenie zła i negacji, nie jest zdolny wyrzec się wolności, nie potrafi pojąć istoty ludzkich uczuć i dlatego złoży śmiertelny pocałunek na ustach Tamary. Na motywach kaukaskich Lermontow oparł także poemat Laik klasztorny (1840, przekład polski W. Syrokomli 1883), ujęty w formie spowiedzi nowicjusza z klasztoru położonego u stóp Kaukazu. Jego nieoczekiwana ucieczka z klasztoru w żywiołowym poszukiwaniu rodzimego kraju oraz wspomnienia z dzieciństwa są kanwą do rozważań o potrzebie wolności, o powrocie do szczęśliwego życia na łonie natury; w utworze urzekają mistrzowskie opisy przyrody, traktowanej antytetycznie jako źródło życia i jednocześnie groźny żywioł. Oprócz podniosłych poematów romantycznych wśród utworów Lermontowa znalazł się także poemat satyryczny Tambowskaja kaznaczejsza (1838), oparty na popularnym w tamtej epoce motywie gry w karty, potraktowanym żartobliwie. W aspekcie tragicznym motyw gracza, hazardzisty pojawia się w dramacie Maskarada (1842, przekład polski w „Kłosach” 1872). Pisarz ilustruje w nim tragiczną w swej wymowie tezę, głoszącą, że zło nie jest wyłącznie efektem świadomych działań, lecz paradoksalnie może być zrodzone przez dążenie do dobra i szczęścia. Utwór można interpretować zarówno w płaszczyźnie filozoficznej, jak i psychologicznej; w ślad za F. Schillerem, autor konstruuje go wokół kategorii podwójnej litości — dla ofiary i sprawcy zła. Intryga dramatu jest wzorowana na Otellu W. Szekspira. Lermontow jest także autorem tragedii politycznej Hiszpanie (1830, wydanie polskie 1955), ukazującej w kostiumie historycznym problemy współczesności.
Powieść psychologiczna
W 1838–40 powstał głośny utwór Bohater naszych czasów (wydanie 1840, wydanie polskie 1844), który jest ważnym ogniwem w rozwoju powieści rosyjskiej; składa się z 5 opowiadań, reprezentujących różne konwencje stylistyczno-gatunkowe, połączonych postacią głównego bohatera. Ich kompozycja, nie uwzględniając chronologii wydarzeń, odsłania różne cechy jego psychiki. Pieczorin to bohater romantyczny, dotknięty chorobą wieku, postać głęboko tragiczna, z piętnem inności, dziwności, wewnętrznego rozdarcia, rozdźwięku ze światem. To osobowość złożona, niejednoznaczna i pełna sprzeczności. Zalicza się go do popularnego typu społecznego, określanego mianem „zbędnego człowieka”. W pewnym stopniu jest postacią autobiograficzną; został pokazany jako człowiek o ogromnym potencjale duchowym i intelektualnym, który w rzeczywistości nie odpowiadającej ideałowi romantycznemu, nie może zaspokoić swych pragnień, wykorzystać swych możliwości. Znamienny jest tytuł utworu — ironia w nim zawarta godzi w określenie „nasze czasy”.
