Kreta

Kreta, Krịti, Krḗtē,

największa grecka wyspa, na Morzu Śródziemnym, na południowy wschód od Peloponezu;

stanowi region administracyjny; powierzchnia 8,3 tys. km² (dł. 260 km, szer. do 60 km), 623 tys. mieszk. (2005); wyspa górzysta (Idi, 2456 m); klimat śródziemnomorski; średnia temperatura w lipcu 26°C, w styczniu 11–13°C; opady głównie zimowe od 400 mm na wschodzie do ok. 1000 mm w górach; twardolistne zarośla (frygana), w górach zachowane częściowo wiecznie zielone lasy dębowe; uprawa winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, zbóż, tytoniu, warzyw; wypas owiec i kóz; rybołówstwo; przemysł spożywczy, rzemiosło artystyczne; region turystyczny o znaczeniu międzynarodowym (kąpieliska morskie, zabytki); główne miasta, porty morskie i lotnicze: Chania, Iraklion; połączenia promowe z portem Pireus i wyspami: Rodos, Naksos, Itaka.

Historia.

Słabo zaludniona w okresie neolitu (do końca IV tysiąclecia p.n.e.); w poł. III tysiąclecia została zasiedlona przez przybyszów z Azji Mniejszej, twórców kultury kreteńskiej; w 2. poł. III tysiąclecia podzielona na wiele drobnych państewek, m.in. Fajstos, Malię, Gurnię i Knossos, którego władca (minos?) zjednoczył wyspę i dał początek potężnemu państwu, w następnych wiekach rozciągającemu swe wpływy na tereny położone wokół basenu Morza Egejskiego (w połowie XV w. podbite prawdopodobnie przez Achajów, w XI w.? przez Dorów, przestało istnieć). W I tysiącleciu p.n.e. Kreta, teren licznych, zwalczających się doryckich(?) miast-państw, straciła znaczenie polityczne, odgrywała jednak ważną funkcję jako punkt strategiczny i handlowy na szlaku Grecja–Cyklady–Cypr–Egipt; 69–67 r. p.n.e. została podbita przez Rzymian, którzy z Krety i Cyreny utworzyli prowincję, z głównym miastem — Gortyną; na pocz. IV w. n.e. włączona do prefektury Illyricum. Od 395 w granicach Bizancjum, 823–961 pod władzą Arabów, następnie wróciła do Bizancjum; 1204 podbita przez krzyżowców, w tymże roku sprzedana Wenecji; w okresie weneckiego panowania liczne bunty ludności wyspy, ale także w XV–XVII w. rozwój kultury, szczególnie malarstwa (Dhamaskinos, El Greco) i literatury (W. Kornaros) — tzw. renesans kreteński. W 1669 podbita przez Turków; przyłączenie się Krety do powstania greckiego 1821–29 spowodowało jej okupację 1824–40 przez paszów Egiptu. Pomoc Grecji udzielona powstaniu Kreteńczyków 1896–97 doprowadziła do wojny grecko-tureckiej 1897–98, w czasie której Grecja zajęła wyspę; interwencja mocarstw zmusiła ją do wycofania się z Krety; w wyniku porozumienia między Francją, Wielką Brytanią i Rosją Kreta uzyskała 1898 autonomię pod władzą zwierzchnią sułtana, 1899 konstytucję. W czasie rewolucji młodoturków zgromadzenie kreteńskie 1908 proklamowało zjednoczenie Krety z Grecją; jednak dopiero 1913, po klęsce Turcji w I wojnie bałkańskiej, Kreta znalazła się w granicach Grecji. W 1923 muzułmańska ludność Krety została zastąpiona Grekami z Azji Mniejszej (wymiana ludności greckiej i tureckiej po I wojnie światowej). W czasie II wojny światowej Kreta była brytyjską bazą wojenną (lotniczą i morską). W 1941 w wyniku operacji powietrznodesantowej (kryptonim „Merkur”) i ciężkich walk opanowana 2 VI przez Niemców (wojska brytyjskie 28 V–1 VI ewakuowały się drogą morską do Egiptu); była to największa operacja powietrzna Wehrmachtu w czasie II wojny światowej. Okupacja niemiecka Krety trwała do 1944, napotykając silny i zorganizowany ruch oporu mieszkańców Krety

Zabytki.

Najwcześniejsze z okresu neolitu (m.in. ceramika, drobna plastyka); w epoce brązu (3000–1100 p.n.e.) wspaniały rozwój twórczości artystycznej (kreteńska kultura); po inwazji Dorów (ok. 1100 p.n.e.) aktywne uczestnictwo w wypracowaniu greckich form budownictwa i plastyki, m.in. m. Dreros z prototypem(?) agory (koniec VIII w. p.n.e.), zespół unikatowych przedmiotów z brązu z groty Ida (VIII w. p.n.e.?); w VII w. p.n.e. centrum artystyczne (silne tradycje minojskie i wpływy Wschodu) inicjujące grecką architekturę sakralną, wielką rzeźbę (tzw. styl Dedala) i nowe techniki; świątynie o różnych planach i rozwiązaniach wnętrz, m.in. w Gortynie (VII, VI w. p.n.e.) oraz 2 tzw. świątynie A i B w Prinias (2. poł. VII w. p.n.e.); w plastyce m.in. tzw. Dama z Auxerre (wapień, ok. 640 p.n.e.) i najstarszy gr. fryz arch. (wapień) ze świątyni A w Prinias; na przeł. VII i VI w. p.n.e. gwałtowne zahamowanie rozwoju sztuki (przyczyny niejasne); z okresu rzym. — odeon (z wykutym słynnym tekstem greckiego prawa cywilnego) i amfiteatr (II w. n.e.) w Gortynie; w IV–VI w. n.e. rozwój chrześcijańskiego budownictwa sakralnego; w średniowieczu, oprócz sztuki bizantyńskiej (szkoła malarstwa ikonowego (XIV–XVIII w.), wpływy gotyku (kościoły z XIII–XV w.); w XVI–XVII w. budowle nawiązujące do renesansu weneckiego; po podboju tureckim wpływ sztuki islamu.

Kreta (Grecja)

Hagia Triada, ruiny miasta, III–II tysiąclecie p.n.e. (Grecja)

Kreta, zachodnie wybrzeże

Knossos, pałac (Kreta, Grecja)