Konarski Stanisław (imię zakonne), właśc. Hieronim Konarski, ur. 30 IX 1700, Żarczyce (pow. chęciński), zm. 3 VIII 1773, Warszawa,
pedagog, reformator szkolnictwa, pisarz polityczny, poeta i dramaturg, pijar.
Konarski Stanisław
Encyklopedia PWN
Urodził się 30 IX 1700 w Żarczycach (powiat chęciński). W 1715 wstąpił do zakonu pijarów; od 1722 pracował w Warszawie jako nauczyciel retoryki. W 1725 wyjechał na studia do Rzymu; 1727 powierzono mu obowiązki nauczyciela retoryki w Collegium Nazarenum w Rzymie; tam też zapoznał się z osiągnięciami nauk matematycznych i przyrodniczych, a także z modelem nowoczesnej szkoły wzorowanej na akademiach rycerskich.
Reformator szkolnictwa, Collegium Nobilium
W 1730 powrócił do kraju i rozpoczął pracę nad edycją kompletnego zbioru praw polskich Volumina legum. Pobyty w Paryżu (pierwszy 1729), podczas których zapoznał się z twórczością m.in. F. Fénelona i Ch.L. Montesquieu, przyczyniły się do sformułowania przez Konarskiego własnej koncepcji reformy; jej zamysł powstał ok. 1736 (po powtórnej podróży Konarskiego do Paryża). W 1737 został przeniesiony do Rzeszowa, gdzie kształcił przyszłych współpracowników (w połowie XVIII w. nazwisko Konarskiego stało się symbolem grupy najbardziej postępowych pijarów, m.in. A. Wiśniewskiego, M. Wysockiego, A. Orłowskiego). W 1740 założył w Warszawie Collegium Nobilium — szkołę dla dzieci magnatów, której celem było moralne i polityczne odrodzenie magnaterii polskiej. W czasie kapituły prowincjalnej w Łowiczu 1741 uzyskał aprobatę nowych przepisów i programów kształcenia, a w kolejnych latach — wg opracowanego przez siebie programu (Ordinationes Visitationis Apostolicae... cz. 1–5 1755, przekład polski Ustawy szkolne 1925) — przeprowadził reformę całego szkolnictwa pijarskiego.
Prekursor polskiego oświecenia
Konarski w sposób istotny przyczynił się do modernizacji polskiej oświaty w XVIII w.; jego program opierał się na wzorach niemieckiego oświecenia (Ch. Wolff); inspiracje filozoficzne czerpał m.in. z poglądów R. Descartes’a, F. Bacona, J. Locke’a i B. Spinozy, natomiast dydaktyczne — J.Á. Komenskiego i sensualistów; cechowało go utylitarne nastawienie do kształcenia. Istotnym celem reformy Konarskiego było włączenie do edukacji wychowania patriotycznego i obywatelskiego młodzieży, a także zaznajomienie jej z osiągnięciami nauki nowożytnej; zadania reformy realizował także pijarski teatr szkolny, dla którego Konarski tłumaczył dzieła klasyków francuskich oraz napisał dramat wzorowany na tragedii klasycystycznej Tragedia Epaminondy (wystawionej 1756), w którym wykorzystał wątek antyczny do ukazania konieczności reform politycznych w Polsce; był też autorem wierszy o tematyce patriotycznej i obywatelskiej (zbiór Opera lyrica 1767, wydane polskie Wiersze wszystkie... 1778). W podręcznikach retoryki: De emendandis eloquentiae vitiis [‘o poprawie wad wymowy’] (1741) i późniejszym De arte bene cogitandi [‘o sztuce dobrego myślenia...’] (cz. 1–3 1767) Konarski wypowiedział walkę barokowej manierze językowej, podkreślając związki retoryki z logiką.
Działalność polityczna
Reforma wychowania była wyraźnie sprzężona z celami politycznymi — Konarski współpracował ze stronnictwem Czartoryskich i S. Poniatowskim (Familia). Jego poglądy były zbieżne z głównymi ideami traktatu S. Leszczyńskiego Głos wolny wolność ubezpieczający (zniesienie pańszczyzny, rozwój miast i manufaktur, opodatkowanie szlachty) i znalazły się wśród treści nauczania w najwyższych klasach Collegium Nobilium; w dziele O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryinych sejmów (t. 1–4 1760–63) postulował zniesienie liberum veto, przywrócenie znaczenia sejmu jako organu ustawodawczego, a przez edukację — przeciwstawienie się anarchii magnackiej. Konarski zmarł 3 VIII 1773 w Warszawie. Pisma wybrane (t. 1–2 1955), Pisma pedagogiczne (1959), Listy... 1733–1771 (1962).
