Karpaty

Karpaty, rum. Carpaţii, niem. Karpaten, węg. Kárpátok,

jeden z największych łańcuchów górskich w Europie, położony w jej środkowej części, w Austrii, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Polsce, Ukrainie i Rumunii;

ciągną się łukiem otwartym ku zachodowi od przełomu Dunaju pod Bratysławą do Żelaznej Bramy (przełom Dunaju pod Orszową); od Alp oddzielone Kotliną Wiedeńską, od Sudetów — Bramą Morawską; długość ok. 1300 km, szerokość 120–350 km; najwyższy szczyt Gierlach (2655 m). Dzielą się na Karpaty Zachodnie i Karpaty Południowo-Wschodnie; granicę między nimi stanowi Przełęcz Łupkowska (640 m). W zachodniej części łuku karpackiego wyróżnia się Zewnętrzne Karpaty Zachodnie oraz, rozdzielone bruzdą Hronu i Kotliną Hornadzką, Centralne Karpaty Zachodnie i Wewnętrzne Karpaty Zachodnie, w południowo-wschodniej części Zewnętrzne Karpaty Wschodnie, Wewnętrzne Karpaty Wschodnie (do przełęczy Predeal 1033 m i do skrętu łuku z południowego wschodu na zachód), Karpaty Południowe, Góry Zachodniorumuńskie (Apuseni) i położoną między nimi trójkątną Wyżynę Transylwańską. Według innych podziałów Karpaty Wschodnie i Karpaty Południowe (zwane też Alpami Transylwańskimi) traktuje się oddzielnie. Do Zewnętrznych Karpat Zachodnich zalicza się: Chrziby, Białe Karpaty, Beskidy Zachodnie (Beskidy Morawsko-Śląskie, Beskid Śląski, Beskid Mały, Beskid Makowski, Beskid Żywiecki z Babią Górą 1725 m, Góry Kisuckie, Magurę Orawską, Gorce, Beskid Sądecki, Góry Czerchowskie, Beskid Wyspowy), Beskidy Środkowe (Beskid Niski, Pogórze Ondawskie) oraz najbardziej zewnętrzne, zrównane do wysokości 400–500 m fliszowe pogórza Zachodniobeskidzkie i Środkowobeskidzkie. Centralne Karpaty Zachodnie składają się z 2 ciągów górskich utworzonych przez izolowane masywy krystaliczne z płaszczowinowymi pokrywami przeważnie ze skał węglanowych (wapieni i dolomitów) rozdzielonych przez tektoniczne kotliny (Nitrzańska, Turczańska, Liptowska, Popradzka, Hornadzka); do pierwszego z tych ciągów należą Małe Karpaty, Góry Inowieckie, Góry Strażowskie, Mała Fatra, Góry Choczańskie, Tatry (z najwyższym szczytem całych Karpat) oraz fliszowe Góry Lewockie; w skład drugiego ciągu wchodzą: Trybecz, Ptacznik, Góry Kremnickie, Wielka Fatra i Niżne Tatry (Dziumbier 2043 m). Wewnętrzne Karpaty Zachodnie oddziela od Centralnych Karpat Zachodnich tektoniczna bruzda doliny górnego Hronu; jądrem tej części Karpat są, zbudowane ze skał paleozoicznych i krystalicznych, przykrytych triasowymi seriami wapiennymi, Rudawy Słowackie, a w ich przedłużeniu ku północy za doliną Hornádu izolowany zrąb Branisko; z Rudawami Słowackimi wiążą się orogenicznie na zachodzie wulkaniczne masywy Gór Szczawnickich, Javoria oraz kaldera Pol’any; rozległa, wypełniona osadami mórz trzeciorzędowych Kotlina Południowosłowacka oddziela Średniogórze Północnowęgierskie (ostatni człon Wewnętrznych Karpat Zachodnich) złożone z wulkanicznych gór Börzsöny, Cserhát, Mátra i Gór Slańsko-Tokajskich oraz wapiennych Gór Bukowych. Zewnętrzne (fliszowe) Karpaty Wschodnie tworzą Beskidy Wschodnie (Bieszczady, Gorgany, Beskidy Pokucko-Bukowińskie i Beskidy Połonińskie z pasmem Czarnohory) i Karpaty Mołdawskie (Ciucaş 1956 m); na zewnątrz łączy się z nimi najmłodsza geologicznie część Karpat — sfałdowane osady plioceńskie rowu podgórskiego zwane Subkarpatami. Wewnętrzne Karpaty Wschodnie składają się z Karpat Marmaroskich, Gór Rodniańskich i Gór Bystrzyckich oraz wygasłych wulkanów ciągnących się od Wyhorlatu przez Góry Gutyjskie, Góry Cybleskie, Góry Kelimeńskie i Harghita do Kotliny Braszowskiej. W Karpatach Południowych brak jest pasa fliszowego i wulkanicznego; trzon gór stanowią wysokie, stare masywy krystaliczne; wyróżnia się tu 5 grup górskich rozdzielonych dolinami poprzecznymi: najwyższe Góry Fogaraskie (2543 m) pomiędzy Prahovą i Alutą, zbudowane z wapiennych zlepieńców góry Bucegi, Leaota, Jezer, Piatra Craiului i Cozia, grupę Parângu (z Górami Sybińskimi, Lotru i Şureanu), grupę Godeanu-Retezat (Peleaga 2509 m), Góry Banackie oddzielone tektoniczną bruzdą Temesz-Cerna oraz położony na północ od Karpat Południowych masyw Poiana Ruscă. Najwyższą część Gór Zachodniorumuńskich stanowi Masyw Bihorski, na południu wznoszą się Rudawy Siedmiogrodzkie; Wyżyna Transylwańska jest wypiętrzonym zapadliskiem trzeciorzędowym, rozciętym dolinami Samoszu, Maruszy i Aluty oraz ich dopływów na kilka części o wysokości 400–700 m. Dzisiejsza rzeźba Karpat zaczęła się kształtować od miocenu (przed ok. 30 mln lat), w nawiązaniu do budowy geologicznej, neotektonicznych ruchów i zmieniających się warunków klimatycznych (od suchego, gorącego klimatu w neogenie do umiarkowanego z kilkoma okresami zimnymi w plejstocenie). Wysokości pasm górskich, ich zarysy, występowanie kotlin, układ i charakter dolin są związane z neotektoniką i różną odpornością skał; na wypiętrzonych partiach zachowały się miejscami ślady dawnych powierzchni zrównania, ścinających struktury fałdowe; w Karpatyach Południowych wyróżnia się 3 powierzchnie zrównania (paleogeńską, górnomioceńską i środkowoplioceńską), w Karpatach Zachodnich tylko 2 (tzw. zrównania podgórskie i śródgórskie). Oprócz procesów fluwialnych i denudacyjnych w górach zbudowanych ze skał wapiennych rozwijały się zjawiska krasowe. W związku z oziębieniem klimatu w plejstocenie zlodowaceniu uległy najwyższe pasma, zwłaszcza Tatry, Czarnohora, Góry Rodniańskie, Góry Fogaraskie, Parâng, Retezat i Godeanu; mniejsze ślady zlodowacenia znaleziono także w Niżnych Tatrach, na Świdowcu, w Górach Marmaroskich i w Górach Kelimeńskich.

Budowa geologiczna.

Karpaty zostały sfałdowane i wypiętrzone w kredzie i trzeciorzędzie w wyniku orogenezy alpejskiej; wyróżnia się w nich 2 wielkie jednostki geologiczne: Karpaty Zewnętrzne (fliszowe), zbudowane głównie z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków ilastych (flisz), ujętych w fałdy, łuski i płaszczowiny powstałe w trzeciorzędzie, m.in. skolską, podśląską, śląską, grybowską i magurską; Karpaty Wewnętrzne, zbudowane głównie z wapiennych skał krystalicznych (granitoidy i łupki krystaliczne); najważniejsze płaszczowiny tej strefy — niższe, zwane w Tatrach wierchowymi, i wyższe, zwane reglowymi — osiągają wielkie rozprzestrzenienie w Karpatach Zachodnich; powstały one w górnej kredzie. Od północy do Karpat przylega rów przedgórski, wypełniony osadami młodszego trzeciorzędu zawierającymi złoża siarki, gipsu, soli kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego. Od południa do Karpat Zachodnich przylega zapadlisko panońskie (Wielka Nizina Węgierska), wypełnione osadami trzeciorzędu. Z orogenezą alpejską były związane silne zjawiska wulkaniczne; na granicy Karpat i zapadliska panońskiego wznoszą się góry wulkaniczne, zbudowane z kenozoicznych andezytów i bazaltów.

Klimat.

Karpaty leżą w strefie klimatu umiarkowanego. Karpaty Zachodnie stanowią granicę klimatyczną między obszarami chłodniejszymi, pozostającymi pod przejściowym wpływem mas powietrza morskiego na północy i cieplejszymi, o klimacie bardziej kontynentalnym na południu (Wielka Nizina Węgierska). Karpaty Wschodnie oddzielają obszary o łagodnym wilgotniejszym klimacie na zachodzie (Wyżyna Transylwańska) od obszarów o klimacie suchym, kontynentalnym na wschodzie. W związku z urozmaiconą rzeźbą terenu występuje wyraźnie wykształcona piętrowość klimatu. Średnie temperatury miesięczne i roczne wykazują spadek przeciętnie o 0,5°C na każde 100 m wzniesienia; na pogórzu średnia temperatura w styczniu wynosi od –2°C do –4°C, w lipcu od 18°C do 21°C, na wysokości 800 m odpowiednio od –5°C do –7°C i od 14°C do 16°C, na wysokości ponad 2000 m — od ok. –8°C do –12°C i od 6°C do 8°C; średnia temperatura roku jest niższa od 0°C: na Łomnicy w Tatrach (–3,9°C) i na szczycie Omul w Karpatach Południowych (–2,6°C); w kotlinach średnia temperatura roczna przekracza 8°C. Opady w Karpatach są mniejsze niż w górach Europy Zachodniej i zależnie od ekspozycji pasm i wysokości n.p.m. roczne sumy wynoszą od 800 do 1200 mm, natomiast w kotlinach nie dochodzą do 600 mm; największe wartości osiągają w Tatrach (do 1800 mm), przy czym maksima przypadają na miesiące letnie; zależnie od wzniesienia n.p.m. od 30 do 85% opadów występuje w postaci śniegu; pokrywa śnieżna utrzymuje się ponad 3 miesiące, w najwyższych pasmach może zalegać przez cały rok (opady śniegu mogą występować także w lecie).

Stosunki wodne.

Karpaty stanowią europejski dział wodny między zlewiskami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. 10% powierzchni należy do zlewiska Morza Bałtyckiego, główne dorzecze górnej Wisły (jej karpackimi dopływami są Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka i San); do Odry płyną z Karpat, Ostrawica i Olza. Z północnej części Karpat Wschodnich wody odpływają do Morza Czarnego za pośrednictwem Dniestru i jego dopływów (Strwiąż, Stryj, Świca, Łomnica i Bystrzyca). Pozostała część Karpat Południowo-Wschodnich oraz południowy skłon Karpat Zachodnich należą do dorzecza Dunaju (Morawa, Wag, Nitra, Hron, Ipola); na południowym skłonie Karpat Wschodnich bierze początek największy karpacki dopływ Dunaju — Cisa, zasilana na wschodzie przez Samosz, Keresz i Maruszę; z Karpat Południowych płyną do Dunaju: Temesz, Jiu, Aluta, Ardżesz, Jałomica, z Karpat Wschodnich — Seret i Prut. Rzeki karpackie mają ustrój śnieżno-deszczowy z 2 wezbraniami w ciągu roku (zwłaszcza intensywnymi w miesiącach letnich), kiedy występują największe opady powodujące niekiedy katastrofalne powodzie. Energetyczne wykorzystanie zasobów wodnych Karpat nie jest duże; największe sztuczne jeziora na Dunaju w Żelaznej Bramie, Bicaz, na Bystrzycy, Ardżeszu, Jezioro Solińskie na Sanie; na niektórych rzekach (Wag, Soła, Dunajec, San) zbudowano kaskady złożone z kilku mniejszych zbiorników. Naturalne jeziora górskie (ok. 500) są małe, w większości polodowcowe, największe i najgłębsze w południowej części Tatr (Morskie Oko i Wielki Staw); ponadto występują jeziora osuwiskowe, krasowe i wulkaniczne; wśród moren lodowcowych i na niskich działach wodnych w kotlinach występują torfowiska (bagna) wysokie (np. w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej).

Świat roślinny.

W pierwotnym krajobrazie Karpat dominowały lasy, zachowane jeszcze do czasów obecnych na znacznych przestrzeniach (zwłaszcza w miejscach wyżej położonych). Układają się one w kilka pięter wysokościowych (ich granice przebiegają w pasmach południowych wyżej niż w północnych). W piętrze pogórza roślinność podobna do sąsiedniej, niżowej (lasy liściaste, głównie dębowo-grabowe, oraz lasy mieszane); regiel dolny tworzą buczyny (miejscami także bory jodłowo-świerkowe lub świerkowe), regiel górny — zwarte bory świerkowe (w kilku grupach górskich, m.in. w Tatrach, przy górnej granicy świerczyn rosną limby i modrzewie europejskie). Ponad górną granicą lasów (1400–1600 m w Karpatach Zachodnich, 1700–1900 m w Karpatach Wschodnich) rozwija się piętro zarośli subalpejskich (kosodrzewina, w Karpatach Wschodnich także olsza zielona), przechodzące w piętro halne (alpejskie), zajęte przez zwarte murawy wysokogórskie. Piętro turniowe (subniwalne), o skąpej i luźnej roślinności wysokogórskiej, jest wykształcone tylko w Tatrach i Karpatach Południowych.

Świat zwierzęcy.

W Karpatach licznie występują: jeleń, sarna, dzik, wilk, ryś, kuna, wiewiórka, rzadko — niedźwiedź brunatny, żbik; w najwyższych górach wyspowo zachowały się: kozica, świstak oraz orzeł przedni. Dla ochrony przyrody utworzono w Karpatach wiele rezerwatów i 18 parków narodowych, m.in. — Tatrzański Park Narodowy i odpowiedni park po stronie Słowacji.

Gospodarka.

Karpaty były zamieszkane już w neolicie; w czasach historycznych niejednokrotnie przekraczali je Hunowie, Awarowie, Madziarzy, później ludność słowiańska i rumuńska, hordy tatarskie i armie różnych narodów w czasach nowożytnych; charakterystycznym zjawiskiem było przemieszczanie się wzdłuż Karpat ku zachodowi pasterzy wołoskich (rumuńskich) i ruskich; pozostawili oni ślady w postaci nazw geograficznych, podobnych typów gospodarki, budownictwa i przedmiotów kultury materialnej wśród górali polskich, słowackich i czeskich; oprócz tych 5 narodowości wnętrze łuku karpackiego zamieszkują Węgrzy i częściowo Serbowie, a na zachodnim skraju austriaccy Niemcy. W dawnym Siedmiogrodzie (na dzisiejszym terytorium Rumunii) zachowała się mniejszość niemiecka jako pozostałość średniowiecznej kolonizacji. Rola Karpat zaznaczyła się wyraźnie w historii Węgier, których granice przez setki lat opierały się o pasma górskie; pewną odrębność miało w XVI i XVII w. księstwo siedmiogrodzkie, które zamykało się w obrębie wielkiej śródgórskiej kotliny. Współcześnie obszar Karpat wchodzi w skład: Rumunii (55% powierzchni), Czech i Słowacji (20%), Ukrainy (ok. 10%), Polski (9,3%), Węgier (4,4%) i Austrii (0,3%).

Znaczenie gospodarcze gór w poszczególnych krajach jest różne (dla Rumunii i Słowacji Karpaty stanowią podstawową część terytorium). W Karpatach występują złoża gazu ziemnego i ropy naftowej (zwłaszcza w Rumunii), węgla kamiennego i brunatnego, rud żelaza i metali kolorowych (m.in. manganu), soli kamiennej i różnorodnych surowców skalnych; w średniowieczu duże znaczenie miało wydobycie srebra i złota (złoża przeważnie wyczerpane); liczne lecznicze źródła wód mineralnych; ważne znaczenie mają lasy karpackie jako źródło zaopatrzenia w surowiec drzewny; w gospodarce rolnej przeważa hodowla (głównie owce i bydło); uprawa roli w kotlinach i na niższych stokach górskich do wysokości 600–1000 m (na północnych stokach żyto, owies i ziemniaki, po południowej i południowo-wschodniej stronie kukurydza, buraki cukrowe, winorośl i tytoń); przemysł rozwija się w miastach położonych w kotlinach śródgórskich, do największych ośrodków należą: Bratysława, Koszyce, Miszkolc, Kluż-Napoka, Târgu Mureş, Sybin i Braszów; główne ośrodki turystyczne i rekreacyjne: Zakopane (u podnóża Tatr), Wisła, Szczyrk (Beskid Śląski), Krynica Zdrój (Beskid Sądecki), liczne mniejsze miejscowości po południowej stronie Tatr z centrum w Starym Smokowcu; największe zdrojowiska: Pieszczany, Sinaia i in. miejscowości w dolinie Prahovy, a także Poiana Braşov; uzdrowiskiem o znaczeniu międzynarodowym jest Băile Herculane w grupie Mehedinţi (Karpaty Południowe).

Sieć komunikacyjna kształtowała się w zmieniających się warunkach polityczno-geograficznych; w granicach Austro-Węgier, do których należała większa część Karpat, rozbudowano promienistą sieć strategicznych poprzecznych linii kolejowych z centralnym węzłem w Budapeszcie; łączyła je rokadowa podkarpacka linia kolejowa z Wiednia przez Bramę Morawską, Kraków, Lwów do Czerniowiec; jej przedłużeniem była rumuńska kolej do Bukaresztu i dalej na zachód do Belgradu, omijająca od północy przełom Żelaznej Bramy; w Rumunii były tylko 2 szlaki kolejowe przecinające ówczesną granicę państwa w Karpatach (przez Przełom Czerwonej Wieży i z Bukaresztu do Braszowa przez przełęcz Predeal). Po rozpadzie Austro-Węgier straciły znaczenie strategiczne szlaki transkarpackie; Czechosłowacja rozbudowywała szlaki podłużne z zachodu na wschód, a Rumunia — transkarpackie szlaki poprzeczne do Siedmiogrodu. Po 1945 (kiedy Ruś Podkarpacka została przyłączona do ZSRR) nabrały znowu znaczenia linie kolejowe przecinające Karpaty Wschodnie od Lwowa do Czechosłowacji i Węgier przez Przełęcz Użocką i Ławoczne; 4 linie kolejowe przecinające granicę polsko-czechosłowacką, wskutek koncentracji przewozu ludzi i towarów na zachodnim skraju Karpat (przez Bramę Morawską oraz Przełęcz Jabłonkowską) nie odzyskały znaczenia nawet w lokalnej komunikacji transgranicznej i poza nadpopradzkim szlakiem z Krakowa przez Tarnów i Muszynę do Koszyc i Budapesztu, inne kolejowe przejścia zostały zlikwidowane. Po rozpadzie Czechosłowacji komunikacja kolejowa między Polską a Słowacją nieco ożywiła się. Obecnie linie transgraniczne przebiegają, poza Muszyną, także przez Zwardoń i Przełęcz Łupkowską. Historyczna droga przez Przełęcz Dukielską w Beskidzie Niskim.

Jerzy Kondracki

Połonina Krasna, szczyt Klimowej — Beskidy Połonińskie (Ukraina)

Tatrzański Park Narodowy, Czarny Staw pod Rysami (widok z przełęczy Karb pod Kościelcem)

Tatry, Dolina Białki, widok z Opalonego

Beskid Żywiecki, okolice Rycerki

Tatry, Dolina Pięciu Stawów Polskich

Bieszczady, połonina Tarnicy i Szerokiego Wierchu, po prawej — za doliną Terebowca — Bukowe Berdo, w głębi Połonina Caryńska

Kamień graniczny na granicy Polski, Rumunii i Czechosłowacji. Kamień graniczny (tripleks) i znak triangulacyjny na Stohu w Karpatach Wschodnich. Fotografia z lat dwudziestych

Karpaty, panorama Tatr Zachodnich z masywu Mięguszowieckich Szczytów

Karpaty, widok na Tatry i Kotlinę Nowotarską z Turbacza