Kalisz

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kalisz,

miasto w województwie wielkopolskim, na Wysoczyźnie Kaliskiej, nad Prosną; pow. grodzki, siedziba powiatu kaliskiego.

Ludność miasta: ogółem — 100,5 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 456,3 os/km² (2019)

Powierzchnia: 69 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 18°05′E, szerokość geograficzna: 51°45′N

Prawa miejskie: nadanie praw — przed 1268 (1260?)

Oficjalne strony WWW: www.kalisz.pl

ośr. przem., rozbudowany po 1945, z przewagą przemysłu włók. (fabryka pluszu i aksamitu, zakłady dziewiarskie, jedwabn. i tkanin dekoracyjnych — chodniki, dywany, tiul, firanki, koronki); dobrze rozwinięty przemysł spoż. (zakłady koncentratów spoż. Winiary-Nestle, przetwórnia owoców i warzyw, zakłady pieczywa cukierniczego, młynarskie, mięsne, chłodnia, mleczarnia); ponadto wytwórnie sprzętu komunik., części samochodowych, urządzeń komunalnych, części do maszyn włók., odlewnia metali oraz fabryka fortepianów i pianin Calisia, zakłady tworzyw sztucznych (elementy budowlane), farb i lakierów, odzieżowe, ceramiki budowlanej, cegielnie, garbarnia, drukarnia, wytwórnia pasz, gazownia; węzeł drogowy. Ośrodek kult. i nauk.; stol. diecezji kaliskiej Kościoła rzymskokatol. (od 1992); filie UAM i Akad. Ekon. (w Poznaniu), Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej; Inst. Kształcenia Nauczycieli, Tow. Miłośników Kalisza, Tow. Przyjaciół Nauk; Kaliskie Tow. Muzyczne im. A. Wiłkomirskiego (kultywujące działalność Tow. Przyjaciół Muzyki, zał. 1818); Kaliska Orkiestra Symfoniczna, Teatr im. W. Bogusławskiego (zał. 1800); odbywają się Kaliskie Spotkania Teatr., Kaliskie Dni Muzyki Kamer. „Jesienna Camerata”, Międzynar. Festiwal Pianistów Jazzowych; Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej. W centrum znajduje się Stare Miasto; w kościele Wniebowzięcia NMP Sanktuarium św. Józefa, miejsce pielgrzymek; na północnym zachodzie najstarsza dzielnica przem. Piskorzewie, na południowym wschodzie tereny rekreacyjne (m.in. Park Miejski, Park Sport. — 2 stadiony, najstarszy w Polsce tor kolarski, zał. 1927, hala widowiskowo-sport. z krytą pływalnią); nowe osiedla mieszkaniowe skupiają się gł. w południowo-zachodniej części K. (dzielnica Dobrzec), a zakłady przem. w południowej; na Pokrzywnicy sztuczne jezioro (139 ha) — miejsce wypoczynku świątecznego, tor regatowy. W pobliżu K. rezerwat Torfowisko Lis (powiat 4,71 ha).

Historia.

Do niedawna miejscowość utożsamiana z nazwą geogr. Kalisia wzmiankowaną w poł. II w. przez Klaudiusza Ptolemeusza; pierwotnie zespół osad otwartych, jeden z węzłowych punktów na tzw. szlaku bursztynowym, łączącym imperium rzym. z wybrzeżem Morza Bałtyckiego; w IX–XIII w. gród (na Zawodziu) z podgrodziem (wiele znalezisk, m.in. najstarszy w Polsce ul? typu leżakowego, z zachowanym plastrem miodu) i osadą rzemieślniczo-targową (Stare Miasto); odkryto kam.-drewnianą konstrukcje obronne, fundamenty kolegiaty z ok. poł. XII w., a w niej grobowce prawdopodobnie Mieszka III Starego i jego syna. Wzmiankowany 1106 (zdobycie Kalisza przez Bolesława III Krzywoustego w walce z bratem Zbigniewem); w XII w. jeden z najważniejszych, oprócz Poznania i Gniezna, ośr. życia polit. i gosp. Wielkopolski; siedziba kasztelanii; 1233 Henryk I Brodaty po walce z Władysławem Odonicem zniszczył stary gród i zał. nowy oraz miasto; prawa miejskie przed 1268 (1260?); od XII w. duże skupisko Żydów (16 VIII 1264 ks. Bolesław Pobożny ogłosił przywileje zw. kaliskimi, dotyczące Żydów wielkopol.); w XIII w. stol. księstwa; 1343 miejsce zawarcia pokoju kaliskiego z Krzyżakami. Od pocz. XIV w.–1795 miasto wojew.; XIV–1. poł. XVII w. rozkwit gosp. i kult. miasta; od 1404 prawo składu; rozwój sukiennictwa, płóciennictwa i stolarstwa; sukna kaliskie wywożono na Śląsk, do Czech i Moraw. W XV w. powstała w Kaliszu filia Akad. Krak.; w XVI w. silny ośr. protest.; w celu przeciwdziałania wpływom reformacji 1584 założono kolegium jezuickie, liczące kilkanaście katedr; od XVII w. rozkwit drukarstwa. W XVII/XVIII w. upadek gosp. Kalisza spowodowany wojnami szwedz., wojną północną oraz powtarzającymi się epidemiami; za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego krótkotrwałe ożywienie gosp. przerwane III rozbiorem Polski; od 1795 w zaborze pruskim; 1807–15 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; do 1837 stol. woj., 1837–44 i 1867–1918 — guberni, 1844–1975 i od 1999 — powiatu. W 1. poł. XIX w. ośr. włókiennictwa manufakturowego w okręgu kalisko-mazow.; w 2. poł. XIX w. rozwój przemysłu odzieżowego, spoż. i muz.; od 1903 połączenie kol. z Warszawą. 2–4 VIII 1914 zbombardowany i częściowo spalony przez wojska niem.; w okresie międzywojennym odbud., jedno z najbardziej uprzem. miast Wielkopolski; 1939, po wkroczeniu wojsk niem., włączony do Rzeszy; w okresie okupacji niem. obóz germanizacyjny dla dzieci pol., 1941–42 getto (ok. 400 osób, 250 zamordowanych w getcie kaliskim, pozostali wywiezieni do getta łódz.); masowe egzekucje m.in. w lasach: winiarskim i skarszewskim; ośr. konspiracji; po wyzwoleniu 1945 rozwój i rozbudowa miasta; 1975–98 siedziba województwa.

Zabytki.

Pozostałości grodu na Zawodziu (IX–XIII w.); katedra z got. prezbiterium (1353–1445) i późnobarok. korpusem (1790), wewnątrz m.in. późnogot. poliptyk (ok. 1500), w skarbcu patena (przed 1200), kielich fundacji Kazimierza III Wielkiego (1363); klasycyst. dzwonnica (1820, S. Szpilowski); got. kościół Św. Mikołaja (po 1253), dekoracja sklepień z 1612; wczesnogot. kościół Franciszkanów (przed 1266, przebudowa poł. XIV w.) z dekoracją sklepień z 1599–1632; manierystyczny kościół Jezuitów (1587–95, budową kierował J.M. Bernardoni); kościół Bernardynów z klasztorem (1594–1622, przebudowa 2. poł. XVIII w.), z polichromią W. Żebrowskiego; baszta murów miejskich, tzw. Dorotka (poł. XIV w.); liczne budowle klasycyst. z 1. poł. XIX w., gł. projektu Szpilowskiego: gmach Komisji Wojew. (dawniej pałac arcybiskupów) i sądu, gimnazjum, rogatka wrocł., most na Prośnie, pałac Pułaskich i kamienice.

Bibliografia

Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, red. A. Gieysztor, t. 1–3, Poznań 1960–62;

Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977.

Kalisz, ratusz