Jemen. Historia

Jemen. Historia.

Obecny Jemen powstał 22 V 1990 po przyjęciu deklaracji zjednoczeniowej niepodległych państw: Jemeńskiej Republiki Arabskiej (zw. Jemenem Pólnocnym) i Ludowo-Demokratycznej Republiki Jemenu (zw. Jemenem Południowym). Państwa te nigdy nie tworzyły jednego organizmu państwowego i ich dzieje układały się odmiennie.

Jemen Południowy

W starożytności na obszarach późniejszego Jemenem Południowego (które były częścią Arabii Felix) istniały państwa plemienne. Źródłem ich bogactwa były rozwinięte rolnictwo i handel kadzidłem oraz towarami z Indii i wschodniej Afryki. Najważniejszym portem na szlaku handlowym był Aden, który rozwój i znaczenie zawdzięczał swemu położeniu geograficznemu. W IV w. n.e. Aden opanowali Persowie, wyparci 6 przez Arabów z pólnocy, którzy władali Adenem i południowym wybrzeżem do XVI w. Swój rozkwit Aden zawdzięczał w średniowieczu handlowi między Wschodem a Zachodem. Po odkryciu drogi do Indii dookoła Afryki znaczenie Adenu i całego rejonu wybrzeża południowego zmalało. W 1. połowie XVI w. wybrzeże, wraz z Adenem, zajęli Turcy. W końcu XVIII w. wzrastała brytyjska penetracja handlowa. W 1839 Brytyjczycy zdobyli Aden i stopniowo (za pomocą cesji, zakupu terenów zamieszkanych przez niezależne plemiona arabskie) poszerzali wokół niego swoje posiadłości. Po otwarciu Kanału Sueskiego 1869 wzrosło znaczenie południowego wybrzeża z Adenem, jako kluczową bazą strategiczną. W 1886–1914 na mocy układów Wielka Brytanii z miejscowymi władcami arabskimi i Turcją powiększono terytorium tzw. Protektoratu Adenu, podzielonego administracyjnie na Protektorat Zachodni (kolonia Aden i tereny wokół niej) i Protektorat Wschodni (obejmujący księstwa Hadramautu i sułtanaty Mahry). W 1914–34 graniczne starcia zbrojne wojsk brytyjskich z Jemenem Północnym wysuwającym roszczenia do Protektoratu Zachodniego, zostały zakończone traktatem o zachowaniu status quo na 40 lat. Ponowne zaostrzenie konfliktu nastąpiło po II wojnie światowej. W 1963 rząd brytyjski wcielił kolonię Aden do utworzonej 1959 z kilku księstw i sułtanatów Protektoratu Wschodniego Federacji Arabskich Emiratów Południa (zw. także od 1963 Federacją Arabii Południowej). Wzrastający opór wobec brytyjskiej polityki kolonialnej przerodził się w powstanie kierowane przez Narodowy Front Wyzwolenia (NFW) — radykalny, i Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Południowego — umiarkowany. W 1967 proklamowano niepodległość Jemenu Południowego (wg konstytucji z 1970 p.n. Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu) i uzyskano członkostwo ONZ. W 1968 wybuchły walki zbrojne z antyrepublikańską rebelią popieraną przez Arabię Saudyjską i USA. Rok później NFW (który objął władzę) powołał Radę Prezydencką. Nowe władze, zmierzając do przezwyciężenia feudalno-plemiennej struktury społecznej, przeprowadziły wiele reform (m.in. reforma rolna, bezpłatna oświata, równouprawnienie kobiet). Powtarzające się 1971–72 zbrojne potyczki graniczne doprowadziły X 1972 do otwartego konfliktu między obu Jemenami, zakończonego podpisaniem porozumienia dotyczącego unii obu państw (nie zrealizowane). W 1973 Arabia Saudyjska i inne państwa naftowe Półwyspu Arabskiego nawiązały stosunki dyplomatyczne z Jemenem Południwoym. W 1978 (po nieudanej próbie przewrotu) powołano Radę Prezydencką w nowym składzie z Ali Nasirem Muhammadem, istniejąca od 1975 Zjednoczona Organizacja Polityczna-Front Narodowy przekształciła się w Jemeńską Partię Socjalistyczną (JPS), która w polityce wewnętrznej opowiedziała się: za rozwojem sektora państwowego w przemyśle i kolektywnych gospodarstw w rolnictwie, w polityce zagranicznej za zacieśnieniem stosunków z ZSRR i krajami komunistycznymi. Na początku 1979 doszło do ostrych walk granicznych między obu Jemenami, zakończonych (dzięki mediacji krajów arabskich) podpisaniem układu dotyczącego unifikacji obu państw. W tymże roku Jemen Południowy zawarł 20-letni układ o przyjaźni z ZSRR. W 1982–85 konflikty wewnętrzne, częste zmiany gabinetowe oraz nieporozumienia w kierownictwie partyjnym dotyczące zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej utrudniały proces umocnienia państwa i rozwój gospodarczy. W 1989 (wraz z upadkiem komunizmu w Europie) oraz katastrofalną sytuacją ekonomiczną kraju nastąpił zwrot w polityce rządu Jemenu Południowego, zrywający z dotychczasowym socjalistycznym programem. Od 1986 trwały rozmowy zjednoczeniowe między rządami obu państw jemeńskich. Przyjęcie 22 V 1990 deklaracji zjednoczeniowej rozpoczęło trudny proces scalania. Podczas kryzysu wywołanego 1990 inwazją Iraku na Kuwejt, Jemen opowiedział się zdecydowanie po stronie Iraku, wobec czego USA drastycznie zmniejszyły swoją pomoc finansową, a Arabia Saudyjska wydaliła ze swego terytorium wszystkich obywateli jemeńskich. W IV 1994 wybuchła wojna domowa między dawnym Jemenem Północnym i Południowym. W maju proklamowano powstanie państwa Jemen Południowy, ale w lipcu wojska rządowe zdobyły stolicą Południa — Aden, ogłaszając koniec secesji.

Jemen Północny

W starożytności na terenie Jemenu Północnego (ziemiach zw. przez Rzymian Arabią Felix) istniały państwa Main (minejskie; XII–VII w. p.n.e.) i Saba (od przełomu X i IX w. do II w. p.n.e.). W II w. p.n.e. władzę objął sabejski ród Himjarytów. W 525 Jemen Północny został zdobyty przez Etiopię, a od 575 wchodził w skład państwa perskiego Sasanidów. ok. 630 datują się wpływy islamu i polityczne zwierzchnictwo kalifatu. W IX w. przybycie religijnego ugrupowania muzułmańskiego zajdytów, których imamowie władali odtąd krajem. Do XVI w. Jemenem Północnym rządziły lokalne dynastie podległe egipskim Fatymidom i Ajjubidom. Od początku XVI w. formalnie należał do Turcji osmańskiej, ale 1630–1872 władcy Jemenu Północnego właściwie zachowali niezależność. W 1891 wybuchło powstanie antytureckie pod wodzą zajdyckiego imama Jahji Ibn Muhammada, które 1911 doprowadziło do administracyjnego podziału kraju między imama i Turcję. W wyniku klęski imperium osmańskiego w I wojnie światowej, 1919 Jemen Północny stał się państwem niepodległym rządzonym przez imamów zajdyckich. Imam nie uznał układu brytyjsko-tureckiego z 1914 i wysunął roszczenia do Protektoratu Zachodniego. Do 1934 trwały graniczne starcia zbrojne z wojskami brytyjskimi, zakończone układem brytyjsko-jemeńskim (status quo na granicy). Po wojnie z Arabią Saudyjską 1934 Jemen Północny stracił swoje północne obszary (Asir). Po II wojnie światowej (w której Jemen Północny nie brał udziału) był współzałożycielem Ligi Państw Arabskich (1945), a od 1947 członkiem ONZ. W 1948 zamordowano teokratycznego, konserwatywnego władcę, imama Jahję Ibn Muhammada; rządy objął jego syn imam Ahmad. W 1955 nieudany zamach na imama zmusił go do częściowych ustępstw i odejścia od polityki całkowitej izolacji państwa prowadzonej przez jego ojca: powołał radę ministrów. Krótko, 1958–61, Jemen Północny pozostawał w luźnej federacji z Egiptem i Syrią (ZRA). Wewnętrzne tarcia między zwolennikami polityki probrytyjskiej a zwolennikami polityki panarabskiej doprowadziły 1957 do wypowiedzenia układu z Wielką Brytanią z 1934 i wznowienia sporu o południowe granice. W 1962 po śmierci imama Ahmada, władzę przejęła armia. Nowy rząd ogłosił: zniesienie monarchii, utworzenie republiki (Jemeńska Rep. Arabska, od 1967 zw. także Jemenem Północnym) oraz szeroki program reform społeczno-ekonomicznych, którego realizację hamowały walki wojsk rządowych (wspieranych przez Egipt) z monarchistami (popieranymi przez Arabię Saudyjską). Po wojnie z Izraelem 1967 kraje arabskie (dążąc do konsolidacji świata arabkiego) zawarły porozumienie w sprawie zakończenia konfliktu jemeńskiego (Chartum 1967), Egipt wycofał wojska z Jemenu Północnego, a Arabia Saudyjska zaprzestała finansowania sił monarchistycznych (nieformalnie nadal udzielała im pomocy). W 1967 władzę przejęła Republikańska Rada Prezydencka. W 1968 nastąpiła nieudana próba monarchistów zdobycia Sany, lecz sukcesy wojsk rządowych doprowadziły do zakończenia walk. W 1971 odbyły się pierwsze w historii wybory powszechne wg nowej konstytucji ogłoszonej 1970. W 1972 Arabia Saudyjska uznała Jemen Północny i zobowiązała się do udzielenia pomocy ekonomicznej. Tegoż roku, po krótkich walkach granicznych (sporadyczne walki graniczne trwały od 1967), podpisano porozumienie dotyczące połączenia obu państw jemeńskich w jednolity organizm (nie weszło w życie). Politykę wewnętrzną charakteryzował brak stabilizacji (częste przewroty wojskowe). Feudalna, plemienna struktura społeczna Jemenu powodowała np. to, że 1982 istniał (oprócz Ludowego Zgromadzenia Konstytucyjnego) Generalny Kongres Ludowy wybierany na 4 lata i składający się z 700 przedstawicieli wybieranych i 300 mianowanych (w jego skład weszli wszyscy szejkowie plemienni). W 1982 rząd ogłosił 5-letni plan rozwoju gospodarczego Jemenu Północnego, w którym uwzględnił dużą zagraniczną pomoc finansową, głównie z Arabii Saudyjskiej. W 1983–86 konflikty wewnętrzne powodowały częste zmiany gabinetowe, utrudniały konsolidację państwa, jego rozwój oraz hamowały prace nad doprowadzeniem do unii obu państw. Po zjednoczeniu 1990, pierwsze wybory parlamentarne odbyły się 1993. Władzę objęła koalicja północnojemeńskiego Powszechnego Kongresu Ludowego, islamistyczny Jemeński Sojusz na rzecz Reform z Północy i południowojemeńskiej Partii Socjalistycznej. W 1994 wybuchła wojna domowa, która zapoczątkowała niepewną sytuację wewnętrzna (próba secesji Południa). Referendum 2001 zatwierdziło zmiany w konstytucji. zimą 2011 trwały protesty społ. (ok. 1 tys. zabitych), żądania ustąpienia prez. Alego A. Saliha; od II 2011 p.o. prez. dotychczasowy wiceprez. Abd Rabu Mansur Hadi (wybrany w wyborach II 2012); I 2015 przejęcie władzy w stolicy przez szyickich rebeliantów pod wodzą M.A. al-Hutiego.