Iwaszkiewicz Jarosław (Leon)

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Iwaszkiewicz Jarosław (Leon), ur. 20 II 1894, Kalnik (Ukraina), zm. 2 III 1980, Warszawa,

poeta, prozaik, dramatopisarz, eseista i tłumacz.

Urodził się 20 II 1894 w Kalniku (Ukraina). Od 1918 w Warszawie, związał się z grupą skupioną wokół pisma „Pro Arte et Studio”, był uczestnikiem występów poetycko-kabaretowych w kawiarni Pod Picadorem. Współtworzył (1920) grupę Skamander. W 1922 ożenił się z Anną Lilpop. W 1923–25 pełnił funkcję sekretarza marszałka sejmu M. Rataja. Współpracował z prasą literacką i codzienną. Od 1928 mieszkał w Podkowie Leśnej w domu nazywanym Stawiskiem (obecnie muzeum). W 1932–35 był sekretarzem poselstwa polskiego w Danii, następnie w Belgii. W latach II wojny światowej mieszkał w Stawisku, prowadząc z żoną dom otwarty dla artystów, uczestniczył w organizacji pomocy dla twórców kultury. W 1955 objął redakcję „Twórczości” i funkcję tę sprawował do śmierci, podobnie jak funkcję prezesa ZLP (od 1959). Od 1952 był posłem na Sejm PRL. Zmarł 2 III 1980 w Warszawie. Pośmiertnie, wraz z żoną, został odznaczony medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata”.

Poezja — estetyzm, klasycyzm, dionizyjskość

Najważniejszą cechą wczesnej twórczości Iwaszkiewicza jest estetyzm. Oktostychy (1919) cechuje wyrafinowanie, parnasistowska dbałość o kształt artystyczny, będące późną realizacją modernistycznego hasła „sztuka dla sztuki”, co sprowadziło na niego ataki przedstawicieli ruchów awangardowych, zarzucających mu „paseizm”. Drugi zbiór, Dionizje (1922), przełamuje początkowy estetyzm; ekspresjonistyczna dążność do pełni wyrazu burzy uporządkowane formy, znika artystowski dystans, wybucha zmysłowość i dionizyjskość. Odmienność 2 pierwszych zbiorów dała początek 2 tendencjom przenikającym równocześnie całą twórczość poetycką Iwaszkiewicza: opanowaniu prowadzącemu ku klasycyzmowi, poezji kultury, i dionizyjskości, wiodącej do uwolnienia elementów podświadomych. Podobne napięcia rysują się we wczesnej (1920–23) prozie, nasyconej elementami poetyckimi. Po 1923 Iwaszkiewicz jednocześnie rozwijał twórczość poetycką i prozatorską o charakterze realistycznym; stał się klasykiem w gatunku opowiadania. Zbiory Kasydy zakończone siedmioma wierszami (1925) oraz Księga dnia i nocy (1929) stanowią rozwinięcie zarysowanych już wcześniej tendencji estetycznych. Począwszy od tomu Powrót do Europy (1931), w poezji Iwaszkiewicza zwycięża klasycyzm, rozumiany jako wybór form głęboko zakorzenionych w tradycji, przywoływanie topiki kulturowej, uczuciowa powściągliwość, refleksyjność, dystans, stopniowe odchodzenie od pojawiającej się w Dionizjach skamandryckiej kolokwialności. W tomie Lato 1932 (1933) perspektywa historiozoficzna została zastąpiona przez indywidualny wyraz niepokoju metafizycznego. Dominantą tomu Inne życie (1938) jest kulturowość; chrześcijańskie koncepcje eschatologiczne, będące głównym motywem tematycznym zbioru, uzyskują dodatkową wykładnię poprzez odbiór dzieł sztuki. W okresie powojennym styl poezji Iwaszkiewicza oscylował między retorycznością, klasycyzmem oraz objawianiem piękna i tajemnicy natury. W tomach Ody olimpijskie (1948), Warkocz jesieni (1954), Ciemne ścieżki (1957), zawierających także wiersze pisane podczas wojny, znalazły się poezje nacechowane tendencją do stylizacji oraz stosunkowo nieliczne utwory z akcentami socrealistycznymi, osłabionymi silnym indywidualizmem. Począwszy od tomu Jutro żniwa (1963), poprzez Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970) do Śpiewnika włoskiego (1974), następował stopniowo proces unowocześniania języka poezji Iwaszkiewicza, polegający na rezygnacji z tradycyjnych form, odejściu od estetyzmu i regularności wersyfikacyjnej w kierunku coraz większej prozaizacji i kondensacji; 2 ostatnie tomy, Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem (wyd. pośmiertnie, 1980), stanowią prawdziwy renesans tej poezji; stylizacje pełne estetycznego wysmakowania okazują się częścią celebrowanego przez poetę żegnania się ze światem, przypominając jego przeszłe uroki; jednocześnie wewnętrzna zgoda na odejście pobudza wyobraźnię, wyzwalającą się w wizjach pełnych ciemnych symboli.

Proza — od baśniowości do realizmu

W prozie Iwaszkiewicza początkowo dominuje umowność, refleksja estetyczna, a nawet baśniowość wzorowana na powieści poetyckiej, zabarwiona zmysłowością i wschodnią egzotyką (Zenobia. Palmura 1920, Legendy i Demeter 1921), po czym zaczyna się kształtować warsztat realistyczny (powieść Hilary, syn buchaltera 1923, z wątkami autobiograficznymi). W nacechowanej pesymizmem historiozoficznym powieści Czerwone tarcze (1934), osnutej na losach księcia Henryka Sandomierskiego, obawy przed zagrażającą dominacją niemiecką splatają się z marzeniami o ponadpaństwowej jedności kulturalnej. W powieści Pasje błędomierskie (1938) problematyka immoralizmu artystów znalazła współczesną wykładnię ideową i obyczajową. W szeroko zakrojonej epickiej sadze Sława i chwała (t. 1–3 1956–62), której wielowątkowa akcja obejmuje lata 1914–47, na zagadnienie uniwersalizmu światopoglądowego artystów nakłada się obraz historycznych przekształceń 1. połowy XX w.

Mistrzostwo Iwaszkiewicz osiągnął w formach krótszych: doprowadził do perfekcji formę rozbudowanego opowiadania. W Brzezinie (film w reżyserii A. Wajdy 1970) i Pannach z Wilka (film w reżyserii Wajdy 1978) — wydanych łącznie 1933, oraz w Młynie nad Utratą (1936) sensualizm współistnieje z metafizyczną wrażliwością, erotyka zderza się z poczuciem przemijania i bliskości śmierci, a świadome zamiary i postanowienia bohaterów okazują się najczęściej daremne wobec wydarzeń wynikających z biologicznej logiki życia lub mających przyczyny historyczne; na pierwszy plan nie wysuwają się tu (jak w powieściach) dylematy artystów, lecz „ból istnienia”. Proza Iwaszkiewicza umiejętnie łączy realistyczny opis tła zdarzeń z wyrażaniem skomplikowanych stanów emocjonalnych postaci i nastrojowością. Niemożność zapanowania nad historią pojmowaną jako żywioł pojawia się w pisanych podczas wojny opowiadaniach, opublikowanych w zbiorze Nowa miłość (1946): Bitwa na równinie Sedgemoor i Matka Joanna od Aniołów (film w reżyserii J. Kawalerowicza 1961). Realizm warsztatu pisarskiego w opowiadaniach Iwaszkiewicza towarzyszy uniwersalnemu traktowaniu problematyki życia i śmierci, przedstawianiu człowieka wobec metafiz. tajemnicy, podkreślaniu zagadkowości ludzkiego losu. Wśród opowiadań Iwaszkiewicza wyróżnić można utwory współczesne, których akcja często rozgrywa się na prowincji, wspomnieniowe, mające za tło środowisko ziemiańskie, utwory paraboliczne, z akcją osadzoną w odległej przeszłości, opowiadania podejmujące problem moralnych skutków kataklizmu wojennego (Stara cegielnia, Młyn nad Lutynią 1946 i, będący polemiką z Upadkiem A. Camusa, Wzlot 1957) oraz opowiadania przypominające dramat powstania styczniowego 1863–64 (Noc czerwcowa, Zarudzie, Heydenreich 1976). W późnej twórczości pojawiają się opowiadania zbliżone do eseju wspomnieniowego. Sérénité (wyd. 1974 łącznie z: Sny i Ogrody), utwór w konwencji epistolarnej, stanowi wykład pisarskiej filozofii, w której najcenniejszą wartością okazuje się „uspokojenie”, pogodzenie z losem, określające stosunek do życia i śmierci.

Dramaty, eseje i inne utwory

Akcja dramatów Iwaszkiewicza jest osnuta wokół wydarzeń z życia artystów lub ich bohaterami są znane postaci literackie, m.in.: Kochankowie z Werony (1929), Lato w Nohant (o F. Chopinie i G. Sand, 1937), Maskarada (wokół okoliczności śmierci A. Puszkina). Eseje biograficzne (Fryderyk Szopen 1938, wyd. zmien. 1949, Jan Sebastian Bach 1951) podejmują wątki życia i twórczości wielkich artystów. Utwory wspomnieniowe (Spotkania z Szymanowskim 1947), dzienniki, szkice i eseje, m.in. oparte na motywach podróży (Gniazdo łabędzi. Szkice z Danii 1962, Petersburg 1976, Podróże do Włoch 1977), listy, felietony (Listy do Felicji 1979, pod pseudonimem Eleuter). Przekłady, m.in. poezji francuskiej, niemieckiej, hiszpańskiej, dzieł filozoficznych (S. Kierkegaard), dramatów, klasyki rosyjskiej (L. Tołstoj, A. Czechow).

Bibliografia

Dzieła, t. 1–10, Warszawa 1958–59;

Wiersze zebrane, Warszawa 1968;

Opowiadania zebrane, t. 1–3, Warszawa 1969;

Dramaty, t. 1–2, Warszawa 1980–84.

N. Andrycz (Solange) i M. Przybyłko-Potocka (George Sand) w Lecie w Nohant J. Iwaszkiewicza, inscenizacja E. Wiercińskiego — Teatr Polski w Warszawie (1937)

Kawalerowicz Jerzy, Matka Joanna od Aniołów, kadr z filmu, 1960

Iwaszkiewicz Jarosław, dedykacja dla Zofii Nałkowskiej