Heweliusz Jan

fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Heweliusz Jan, Johannes Hevelius, ur. 28 I 1611, Gdańsk, zm. 28 I 1687, tamże,

astronom, gdańszczanin, twórca nowożytnej selenografii.

Urodził się 28 I 1611 w Gdańsku.Heweliusz pochodził z zamożnej rodziny piwowarskiej (jego ojciec, Abraham, był także kupcem zbożowym) i sam zajmował się prowadzeniem browaru. W 1618 rozpoczął naukę w gdańskim liceum, a w latach 1627–30 uczył się astronomii u P. Krügera w Gdańsku. W 1631 wyruszył do Holandii, by studiować prawo na uniwersytecie w Lejdzie. Później (do 1634) przebywał w Anglii i Francji. Podróżując po Francji poznał znakomitych uczonych, m.in. P. Gassendiego i A. Kirchera. Po powrocie do Gdańska brał czynny udział w życiu społecznym, kolejno jako członek cechu piwowarów (od 1636), ławnik i — w latach 1651–61 — główny rajca w Radzie Miejskiej Gdańska. W 1635 ożenił się z Katarzyną Rebeschke. Było to małżeństwo bezdzietne. Po dwudziestu latach Katarzyna zmarła, a Jan ożenił się powtórnie z młodszą od siebie o 36 lat Elżbietą Koopman, z którą miał czworo dzieci. W 1640 założył w Gdańsku obserwatorium astronomiczne, do którego przeważnie własnoręcznie wykonywał instrumenty (m.in. zegary, lunety, teleskopy, sekstanty). Dokonał w nim wielu obserwacji dotyczących m.in. położeń planet, komet i gwiazd, powierzchni Księżyca, satelitów Jowisza i Saturna, zmian blasku gwiazd zmiennych. W swym obserwatorium 1659 Heweliusz gościł m.in. Marię Ludwikę i Jana Kazimierza, a 1677 Jana III Sobieskiego. W 1679 dobytek astronoma: domy, obserwatorium, pracownia i drukarnia, w której znajdował się nakład właśnie wydrukowanego dzieła uległy spaleniu. W trwającej wiele lat odbudowie wspierali Heweliusza Ludwik XIV i Jan III Sobieski.

Od 1664 (30 III) Heweliusz był członkiem Towarzystwa Królewskiego w Londynie (korespondował z jego prezesem i regularnie przesyłał do Towarzystwa wyniki swoich prac), od 1667 — Towarzystwa Naukowego w Paryżu. Uczony zmarł 28 I 1687 w Gdańsku.

Dokonania

Od 1641 prowadził systematyczne obserwacje (także teleskopowe) Księżyca i bardzo szczegółowe opisy. Pierwsza praca Heweliusza, Selenografia ... (1647), dotyczyła planet, księżyców Jowisza i plam na Słońcu, ale w największej części była poświęcona właśnie naszemu satelicie. Selenografia była najwybitniejszym w tym czasie dziełem z zakresu topografii Księżyca. Heweliusz zawarł w niej opis powierzchni globu, zamieścił 40 szczegółowych rysunków Księżyca w różnych fazach, wykonanych na podstawie własnych obserwacji, oraz 3 mapy tarczy Księżyca. Negatywy, z których były odbijane ilustracje były ryte w miedzi przez samego Heweliusza. Dokładniejsze mapy Księżyca ukazały się dopiero w końcu XVIII w. Wielu obiektom na powierzchni Księżyca Heweliusz nadał nazwy, które utrzymały się do czasów obecnych. Pięknie wydane dzieło było szeroko znane, nie tylko w świecie naukowym.

Jan Heweliusz badał także zjawisko libracji Księżyca (oscylacji globu księżycowego, dzięki któremu można zobaczyć nie połowę, ale 59% powierzchni Księżyca) oraz podał teorię próbującą wyjaśnić to zjawisko (pełne wyjaśnienie libracji Księżyca podał I. Newton, korzystając z modelu Heweliusza).

Drugim dużym dziełem Heweliusza była Cometographia (1668), dedykowana królowi Francji, Ludwikowi XIV, zawierająca opis i historię wielu komet z 406 rysunkami (1663 Ludwik XIV przyznał Heweliuszowi roczną pensję, wypłacaną do 1672). W dziele tym uczony opisał historię pojawień komet, a także własne obserwacje. Sam Heweliusz odkrył 9 komet. Ważne było jego stwierdzenie, że niektóre komety poruszają się po orbitach parabolicznych. Wówczas uważano, że komety poruszają się po torach prostoliniowych.

W 1673 ukazała się pierwsza część dzieła Heweliusza Machina coelestis, zawierająca historię astronomii i opis obserwatorium w Gdańsku oraz zbudowanego przez Heweliusza pod Gdańskiem wielkiego teleskopu o ogniskowej długości prawie 50 m, który był wówczas największym teleskopem na świecie. Druga część tej pracy (1679), dedykowana Janowi III Sobieskiemu, który 1677 objął uczonego patronatem, obejmowała opis trzydziestoletnich obserwacji Heweliusza. Wielkie dzieło Prodromus astronomiae zawierało w trzeciej części atlas nieba Firmamentum Sobiescianum. Dzieło to ukazało się 1690, już po śmierci uczonego, wydane przez jego drugą żonę, Elżbietę (która pomagała mężowi w prowadzeniu obserwacji i obliczeniach). Heweliusz opracował także katalog gwiazd, podając pozycje 1564 gwiazd (położenia ok. 600 z nich wyznaczył po raz pierwszy). Wprowadził do astronomii 7 nowych gwiazdozbiorów, wśród nich m.in.: Sekstans, Tarcza Sobieskiego (obecnie Tarcza), Psy Gończe, Jaszczurka.

Heweliusz 1652 (na 2 lata przed Ch. Huygensem) zastosował wahadło do odmierzania czasu. Skonstruował śrubę mikrometryczną, którą zamontował w mikroskopie pomiarowym. Przypisuje mu się także wynalezienie 1636 prototypu peryskopu, który nazwał polemoskopem. W latach 1648–82 dokonał pomiarów deklinacji magnetycznej i zaobserwował jej zmiany.

Falck Jeremiasz, miedzioryt na karcie tytułowej Machina coelestis J. Heweliusza

Heweliusz Jan, 1611–87, astronom

Heweliusz Jan, rysunek przedstawiający największy teleskop powietrzny zbudowany przez Heweliusza