Henryk VIII

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Henryk VIII, z dynastii Tudorów, ur. 28 VI 1491, Greenwich k. Londynu, zm. 28 I 1547, Londyn,

król Anglii i Irlandii.

Urodził się 28 VI 1491 w Greenwich koło Londynu. Był synem Henryka VII, ojcem Marii I Tudor, Elżbiety I i Edwarda VI. Znał kilka języków, okazywał zainteresowanie teologią, uwielbiał uprawianie sportów, polowania, turnieje i zabawy. Wkrótce po objęciu tronu 1509 poślubił Katarzynę Aragońską, wdowę po swym starszym bracie, Arturze — za dyspensą papieską ze względu na wątpliwości co do zgodności takiego związku z prawem kanonicznym. Zaangażował się w politykę europejską, dążąc do odgrywania w niej istotnej roli. Początkowo wystąpił przeciw Francji (wojny 1512–14, 1522–25), którą poparła Szkocja (1513 armia angielska rozbiła Szkotów na polach Flodden); próbował też uzyskać koronę cesarską dla siebie (1519) i popierał ambicje papieskie kardynała Th. Wolsey’a, swego głównego ministra i współpracownika do 1529. W 1521 napisał traktat teologiczny Assertio septem Sacramentorum, w którym bronił katolickiej nauki o sakramentach i krytykował M. Lutra, za co otrzymał od papieża Leona X tytuł obrońcy wiary (Fidei Defensor). W 1525 groźba hegemonii cesarza Karola V w Europie skłoniła Henryka i Wolsey’a do zmiany orientacji politycznej i poparcia Francji. Ambitna polityka międzynarodowa nie przyniosła sukcesów, a oznaczała zwiększone wydatki.

Król — głową kościoła w Anglii

Brak syna — dziedzica tronu z małżeństwa z Katarzyną (z ich dzieci żyła tylko córka, Maria), i zaangażowanie się w nowy związek (z Anną Boleyn) skłoniło króla do rozpoczęcia 1527 starań o anulowanie małżeństwa na podstawie argumentu o jego niezgodności z Biblią. Napotkał odmowę Klemensa VII. Po kilku latach zabiegów i wahań zdecydował się na zerwanie z Rzymem; oprócz względów osobistych i dynastycznych wpływ na ten krok miało dążenie Henryka do uzyskania całkowitej niezależności we wszelkich sprawach państwa od ośrodków zewnętrznych (papiestwa) i pełnej kontroli nad Kościołem w kraju i jego majątkiem; podjęcie decyzji ułatwił wzrost wpływów reformacji w społeczeństwie angielskim. Głównymi współpracownikami Henryka stali się wtedy sprzyjający jej: Th. Cromwell (kanclerz 1532–40) i Th. Cranmer (arcybp Canterbury 1533–53); sam Henryk nie był zwolennikiem głębszych reform w Kościele. W 1532 uzyskał poparcie konwokacji kleru angielskiego i Parlamentu; 1533 Cranmer unieważnił pierwsze małżeństwo króla; 1533–34 Parlament przyjął serię ustaw uniezależniających angielski Kościół od papieża, w tym Akt supremacji; król został głową Kościoła w Anglii; opór przeciwników tej zasady uznano za zdradę (stracono m.in. Th. More’a i bpa J. Fishera). W 1536–40 przeprowadzono likwidację klasztorów; sprzedaż ich majątków zasiliła skarb królewski, wiążąc nabywców (wzbogaconych lub nowych właścicieli ziemskich) z polityką króla. Cromwell kontynuował centralizację i biurokratyzację administracji państwowej; ukształtowała się Tajna Rada (Privy Council); 1536 Walię wcielono bezpośrednio do Anglii. Reformy religijne rozciągnięto na Walię i Irlandię. Nadano nowemu Kościołowi anglikańskiemu pierwsze założenia jego doktryny, przy czym działania króla nie tworzyły konsekwentnej linii: 1536 10 Artykułów wiary skłaniało się wyraźnie ku protestantyzmowi, a 1539 w 6 Artykułach wiary Henryk wracał ku doktrynie katolickiej. Po 1540 starał się utrzymać pośrednią pozycję między reformatorami a konserwatystami. Dbał o wzmacnianie siły Anglii na morzu; za jego panowania budowano stocznie i okręty, fortyfikowano wybrzeża. W 1544–46 wdał się w kolejną kosztowną wojnę z Francją.

Następstwo tronu

Małżeństwo z Anną Boleyn, z którego urodziła się Elżbieta, było krótkotrwałe; 1536 królowa została oskarżona (zapewne fałszywie) o niewierność i ścięta. Król żenił się jeszcze — powodowany chęcią posiadania synów, motywami politycznymi i emocjonalnymi — czterokrotnie: 1536 z Joanną Seymour, która zmarła 1537 po urodzeniu Edwarda; 1540, w wyniku planów sojuszu z książętami niemieckimi, z Anną Kliwijską (rozwód); 1540 z Katarzyną Howard (1542 ścięta za faktyczną niewierność); 1543 z Katarzyną Parr (przeżyła króla).

Był despotyczny, bezwględny i nielojalny; jednak jako monarcha zyskał opinię obrońcy niepodzielnej suwerenności tworzącego się angielskiego państwa narodowego, kładąc duże zasługi dla umocnienia Korony i Anglii. Zmarł 28 I 1547 w Londynie.

Henryk VIII. Dokument zawierający prośbę o anulowanie pierwszego małżeństwa Henryka VIII skierowaną do papieża Klemensa VII

Canterbury, gotycka katedra (W. Brytania)

Załadunek okrętów króla Henryka VIII, udającego się na spotkanie z Franciszkiem I de Valois na Camp du Drap d’or (Polu Złotogłowia), kopia na podstawie obrazu V.Volpe, XVI w. — Musée de la Marine, Paryż

Anna de Cleves, portret namalowany przez H. Holbeina, przed 1539 — Luwr, Paryż