Hayek Friedrich August
 
Encyklopedia PWN
Hayek
[hạjek]
Friedrich August von Wymowa, ur. 8 V 1899, Wiedeń, zm. 24 III 1992, Fryburg Bryzgowijski,
brytyjski ekonomista, filozof społeczny i polityczny, pochodzenia austriackiego.
Kalendarium
Urodził się 8 V 1899 w Wiedniu.
Krytyk koncepcji keynesowskich, przedstawiciel czwartej generacji austriackiej szkoły w ekonomii, zwolennik i obrońca zasad liberalizmu gospodarczego, założyciel elitarnego towarzystwa liberalnych ekonomistów z Mont-Pélerin. W 1927–31pełnił funkcję dyrektora Austriackiego Instytutu Badania Koniunktury, gdzie zajmował się m.in. teorią pieniądza i cykli koniunkturalnych (Geldtheorie und Konjunkturtheorie 1929). W latach 1931–50 profesor London School of Economics; polemizował w owym czasie z nowymi teoriami J.M. Keynesa, prowadził wykłady z zakresu teorii cen i produkcji (Prices and Production 1931). Zajmował się też teorią kapitału (The Pure Theory of Capital 1941), inwestycji i oszczędności (Profits, Interest and Investment 1939). W 1950–62 profesor nauk społecznych i moralnych na uniwersytecie w Chicago, 1962–68 — na Uniwersytecie Alberta-Ludwiga we Fryburgu Bryzgowijskim; 1969–77 emerytowany profesor prawa i ekonomii na uniwersytecie w Salzburgu; od 1977 ponownie we Fryburgu Bryzgowijskim. Od 1944 był członkiem Akademii Brytyjskiej.
Ekonomia a wiedza
W 1936, będąc prezesem Londyńskiego Klubu Ekonomicznego, wygłosił wykład Ekonomia a wiedza, w którym przedstawił swe poglądy dotyczące metodologii ekonomii. Dowodził, że ekonomia sprowadzona do czystej logiki wyboru nie mogłaby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego formalne prawa działające w gospodarce kapitalistycznej nie mogłyby działać w gospodarce socjalistycznej. Przeciwstawiał się zatem tendencji do przekształcania ekonomii w gałąź czystej logiki, uważając że odejście od empirycznych podstaw zamyka drogę do wyjaśnienia rzeczywistych procesów rynkowych. Wypowiedź Hayeka była istotna z punktu widzenia toczących się w latach 30. XX w. debat dotyczących racjonalności gospodarowania w ustroju socjalistycznym. W dyskusjach tych Hayek krytykował wraz z L. von Misesem próby stworzenia ekonomii socjalizmu rynkowego, której współtwórcą był m.in. O. Lange. Hayek starał się udowodnić brak racjonalności w gospodarce socjalistycznej, podważając dotychczasowy paradygmat, zakładający kompletną wiedzę na temat warunków gospodarowania, pozwalającą na podejmowanie optymalnych decyzji w zakresie rozmieszczenia ograniczonych zasobów.
Hayek był zwolennikiem koncepcji żywiołowo kształtującego się ładu społecznego i ewolucyjnego rozwoju, krytykując jednocześnie racjonalizm w filozofii i polityce. Uważał, że niemożliwe jest świadome przekształcanie życia społecznego według z góry przyjętych założeń i celów, dlatego też krytykował idee sprawiedliwości społecznej, socjalizmu i centralnego planowania.
Krytyk racjonalizmu
Krytyka racjonalizmu doprowadziła go do rozróżnienia prawdziwego i fałszywego indywidualizmu. Prawdziwy indywidualizm nawiązuje do brytyjskiej tradycji empirycznej i ewolucjonistycznej, fałszywy — do francuskiej tradycji racjonalistycznej, stworzonej przez wielkich pisarzy francuskiego oświecenia (encyklopedystów, fizjokratów). Prawdziwy indywidualizm Hayek wywodził się z intelektualnego i politycznego klimatu XVII- i XVIII-wiecznej Anglii i Szkocji. Od szkockich filozofów i ekonomistów, D. Hume’a, A. Smitha i A. Fergusona, Hayek przejął pogląd, że instytucje społeczne są wprawdzie wytworem ludzkiej działalności, ale nie powstały w wyniku planowego działania, a rozwój cywilizacji jest następstwem żywiołowych procesów społecznych, których człowiek nigdy nie kontrolował i nie będzie w stanie kontrolować w przyszłości. Odrzucał wnioski wynikające z przyjęcia kartezjańskiego myślenia, będącego podstawą francuskiego indywidualizmu, zakładającego realizację pełni ludzkich celów przez przebudowę od podstaw ustroju społecznego wg zasad rozumu. Krytykował fałszywy indywidualizm, wprowadzając w tym celu pojęcie konstruktywistycznego racjonalizmu (konstruktywizmu), którego istotą jest przekonanie, że cywilizacja jest całkowicie racjonalną konstrukcją w tym sensie, że wszelkie jej instytucje w przeszłości były tworzone z pełną świadomością ich skutków, z czego wynika postulat świadomego tworzenia nowego porządku społecznego, lepszego od żywiołowych procesów społecznych. Dowodził, że konstruktywizm prowadzi wprost do socjalizmu, centralnego planowania i totalitaryzmu (Indywidualizm i porządek ekonomiczny 1948, wydanie polskie 1998, Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas 1978).
Krytyk socjalizmu i konstruktywizmu
W 1944, pod wrażeniem okrucieństw faszyzmu i II wojny światowej oraz różnych nierozwiązywalnych problemów socjalizmu, napisał Drogę do zniewolenia (1944, wydanie polskie poza cenzurą 1984, wydanie oficjalne 1999), pracę dedykowaną socjalistom wszystkich partii. Ostrzegał w niej nie tylko przed niebezpieczeństwem totalitaryzmu, ale także przed ryzykiem opiekuńczego etatyzmu i opiekuńczej dyktatury. Starał się pokazać, że żadna z odmian socjalizmu nie gwarantuje zachowania ekonomicznego i politycznej wolności. Do tematu powrócił w latach 70. i 80., opracowując monumentalne dzieło o błędach socjalizmu, będące krytycznym studium racjonalizmu, socjalizmu i konstruktywizmu jako całości (The Fatal Conceit: The Errors of Socialism. The Collected Works of F.A. Hayek 1988). Inne prace: Intelektualiści a socjalizm (1949, wydanie polskie 1998), Wolność ekonomiczna i rząd reprezentatywny (1973, wydanie polskie 1989).
Inne zainteresowania
Publikował też rozprawy z zakresu psychologii, filozofii, polityki i prawa. W 1959 powstało głośne dzieło Hayeka, w którym rozwinął etyczne, antropologiczne i prawne podstawy liberalnej ekonomii i porządku społecznego (Konstytucja wolności 1960, wydanie polskie poza cenzurą 1987). W kolejnej pracy o liberalizmie przedstawił propozycję reformy i odbudowy demokratycznej instytucji (Law, Legislation and Liberty: t. 1 Rules and Order 1973, t. 2 The Mirage of Social Justice 1976, t. 3 The Political Order of a Free People 1979).
W latach 70. powrócił też do dyskusji dotyczącej teorii monetarnych, inflacji i interwencjonizmu, występując z ideą denacjonalizacji pieniądza, wprowadzenia pieniędzy konkurencyjnych i osłabienia tym samym roli państwa w gospodarce (Denationalisation of Money 1978). Postulował równouprawnienie narodowych walut, uważając to rozwiązanie za łatwiejsze w realizacji niż idea europejskiej jednostki monetarnej. Ludzie mogliby używać różnych walut wg swobodnie kształtującego się kursu. Konkurencja na rynku pieniądza zapobiegałaby inflacji, a poprzez zapobieżenie inflacyjnej spirali cen i płac rozwiązałby się problem bezrobocia.
Laureat Nagrody Nobla
W 1974 Hayek otrzymał (wspólnie G. Myrdalem) Nagrodę Nobla za pionierskie prace nad teorią monetarnych i ekonomicznych fluktuacji oraz za wnikliwą analizę współzależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych. Zmarł 24 III 1992 we Fryburgu Bryzgowijskim.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia