Gwatemala. Historia
 
Encyklopedia PWN
Gwatemala. Historia.
Obszar zamieszkany przez Indian, pozostawał w kręgu kultury Majów. 1523 sięgają początki podboju hiszpańskiego (P. de Alvarado), na skutek silnego oporu Indian zakończonego dopiero 1544. W 1535 Gwatemala została włączona do wicekrólestwa Nowej Hiszpanii (1543–63 w audiencji Krańców, 1563–70 w audiencji Meksyku, następnie w kapitanii generalnej Gwatemali). Od końca XVI w. karaibskie wybrzeże Gwatemali penetrowali angielscy korsarze, w XVIII w. Wielka Brytania podjęła próby jego opanowania.
W 1821 Gwatemala oderwała się od Hiszpanii i proklamowała niepodległość, by 1822–23 znaleźć się w Cesarstwie Meksyku, 1823–38 wchodziła w skład Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środkowej, a następnie stała się suwerennym państwem. Około połowy XIX w. część karaibskiego wybrzeża Gwatemali opanowali Brytyjczycy i utworzyli kolonię Honduras Brytyjski (ob. Belize). Od początków niepodległości trwały walki konserwatystów z liberałami o charakter państwa; 1840–65 dyktatorskie rządy sprawował R. Carrera (konserwatywna polityka wewnętrzna, przywileje dla Kościoła, 1850 pierwsza konstytucja). Za rządów J.R. Barriosa (1873–85) liberalne reformy: nowa konstytucja (1879), rozdział Kościoła od państwa, sekularyzacja dóbr kościelnych, reforma szkolnictwa, rozwój kolei. Dzięki rozwojowi uprawy kawy (następnie także bananów) nastąpił wzrost gospodarczy. Barrios podejmował nieudane próby zbrojne odtworzenia federacji republik środkowoamerykańskich. Od końca XIX w. rosły w wpływy kapitału północnoamerykańskiego (głównie koncernu rolno-spożywczego United Fruit Co.). W okresie dyktatorskich rządów M. Estrady Cabrery (1898–1920) prowadzono represyjną politykę wewnętrzną, fałszowano wyniki wyborów, postępowała koncentracja własności, co umocniło pozycję oligarchii. Kilkakrotnie (1906, 1918, 1920) dochodziło do antyrządowych wystąpień. Niepokoje społeczne 1921–22, w początkowym okresie wojskowych rządów gen. J.M. Orellano (1921–26), zostały krwawo stłumione przez armię. Politykę umacniania więzi gospodarczych z USA kontynuował gen. L. Chacon (prezydent 1926–30). W okresie dyktatury gen. J. Ubico Castañedy (1931–44) nastąpiła militaryzacja życia publicznego, trwała dyskryminacja Indian, zaczął się kryzys ekonomiczny. Jednocześnie w państwie ukształtowały się nowe siły polityczne, o orientacji socjalistycznej i komunistycznej.
Po przewrocie wojskowym 1944 zaczął się okres przemian społeczno-politycznych (tzw. rewolucja gwatemalsk). Przyjęto demokratyczną konstytucję (1945), nowe prawo pracy, przeprowadzono reformę oświaty i socjalną. Po 1951 zradykalizowano przemiany: przeprowadzono reformę rolną (1952) i znacjonalizowano własność United Fruit Co. Została zalegalizowana partia komunistyczna i doszło do zbliżenia z krajami komunistycznymi. Przewrót wojskowy 1954, dokonany przy poparciu USA, przerwał reformy i dał początek trwającym do połowy lat 80. rządom armii. Reakcją na nie był rozwój (od 1961) lewicowego ruchu partyzanckiego. W odpowiedzi siły rządowe nasiliły represje. Od pocz. lat 60. szybki wzrost gospodarczy, m.in. dzięki rozwojowi eksportu i procesom regionalnej integracji gospodarczej. Pod rządami J.C. Méndeza Montenegro (prezydent 1966–70) podjęto nieudane próby liberalizacji; trwała kampania zwalczania partyzantki i represje wobec ludności indiańskiej; politykę tę kontynuowały autorytarne rządy wojskowe pułkownika C.M. Arañy Osorio (1970–74) i gen. K.E. Laugeruda Garcíi (1974–78). Po trzęsieniu ziemi 1976 represje reżimu osłabły, co ułatwiło mobilizację społeczeństwa; w odpowiedzi rząd gen. F.R. Lucasa Garcíi (1978–82) zaostrzył politykę wewnętrzną, stosując brutalne represje wobec działaczy opozycji i dokonując eksterminacji Indian.
W 1982 przewrót wojsk. gen. J.E. Ríosa Montta spowodował eskalację działań armii i terroru prorządowych szwadronów śmierci przeciw lewicowej partyzantce, zjednoczonej 1982 w Gwatemalskiej Jedności Narodowo-Rewolucyjnej (URNG). Poprawie uległy stosunki z USA, które zwiększyły pomoc ekonomiczną i wojskową. Gen. H. Mejía Víctores (prezydent 1983–86) pod naciskiem międzynarodowych zapowiedział powrót do rządów cywilnych, 1984 odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego i 1986 przyjęto nową konstytucję. W okresie prezydentury M.V. Cerezo Arévalo (1986–91) nadal dominującą rolę w państwie odgrywała armia. Zwalczano partyzantkę, ale 1987 i 1990 zostały podjęte próby dialogu z URNG. Gwatemala włączyła się aktywnie w środkowoamerykański proces pokojowy. W 1991–93 rządy sprawował prezydent J.A. Serrano Elías, zwolennik negocjacji pokojowych z lewicową partyzantką; 1991 znormalizował stosunki z Belize. W 1993 dokonał nieudanej próby przejęcia pełni władzy (tzw. autogolpe), po czym został usunięty.
W 1996–2000 urząd prezydenta sprawował A.E. Arzú Irigoyen, przywódca Partii Postępu Naroodowego. W XII 1996 zawarł porozumienie pokojowe z URNG, ale jego realizacja napotykała trudności; 1998 zakończył się proces demobilizacji URNG, która przekształciła się w partię polityczną. Przyjęte 1998 przez Kongres reformy konstytucyjne zostały 1999 odrzucone w referendum. Wybory parlamentarne i prezydenckie 1999 wygrał, kierowany przez Ríosa Montta, Gwatemalski Front Republikański, o nastawieniu populistycznym, a prezydentem z jego ramienia został A. Portillo (objął urząd I 2000). Nowy prezydent dążył do ograniczenia wpływów politycznych wojska. Zdołał pozbyć się z sił zbrojnych wysokich oficerów odpowiedzialnych za zbrodnie z okresu wojny domowej, 2002 ogłosił redukcję armii o 20% i przeznaczenie budynków wojsk. na szkoły; uznał ponadto, iż państwo ponosi winę za zbrodnie dyktatury wojsk. i winno je zrekompensować. Międzyamerykański Bank Rozwoju i inne instytucje finansowe zgodziły się udzielić Gwatemali kredytu na wsparcie procesu pokojowego. Pozycję Portillo osłabiły oskarżenia o korupcję. W wyborach prezydenckich i parlamentarnych 2003 zwyciężyła nowo utworzona prawicowa koalicja Wielki Sojusz Narodowy (GANA), a prezydentem został Ó. Berger Perdomo (I 2004), który kontynuował politykę Portillo, m.in. przeprowadził redukcję armii i wypłacił odszkodowania ofiarom dyktatury wojskowej.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia