Gustaw I Waza

Gustaw I Waza, założyciel dynastii Wazów, ur. zapewne 12 V 1496, Lindholm, zm. 29 IX 1560, Sztokholm,

król Szwecji.

Urodził się zapewne 12 V 1496 w Lindholm. Był ojcem Eryka XIV, Jana III Wazy i Karola IX Sudermańskiego. Pochodził z możnowładczego rodu mającego w herbie snop (szwedzkie vasa); został wychowany na dworze regenta Stena Sture młodszego.

Ku władzy królewskiej

W 1517–18 uczestniczył w wojnie przeciw Danii; oddany jako zakładnik Chrystianowi II, był przetrzymywany w Danii, 1519 zbiegł do Lubeki, 1520 wrócił do Szwecji. Na wieść o wymordowaniu przez Chrystiana II szwedzkich arystokratów (sztokholmska krwawa łaźnia, 1520) podjął próbę wywołania powstania; poparła go ludność prowincji Dalarna; 1521 został obwołany regentem Szwecji, a dzięki sojuszowi z Lubeką 1523 opanował cały kraj; został wybrany na króla; zawarł układy z Danią (1524 reces z Malmö, 1541 przymierze w Brömsebro) znoszące ostatecznie unię kalmarską. W zamian za pomoc nadał Lubece monopol w handlu ze Szwecją i zobowiązał się do zwrotu zaciągniętych kredytów; dążąc do spłaty zadłużenia, zwiększał obciążenia podatkowe. Konieczność spłaty długów i złe stosunki z episkopatem katolickim (arcybiskup G. Trolle przyczynił się do sztokholmskiej krwawej łaźni) spowodowały, że Gustaw Waza doprowadził do równouprawnienia luteranizmu w Szwecji (1527) i konfiskaty majątków kościelnych; 1540 ostatecznie zerwał z Rzymem i został uznany za głowę Kościoła w Szwecji (ordynacja kościelna).

Polityka fiskalna, wyznaniowa, zagraniczna

Polityka fiskalna i wyznaniowa Gustawa stała się przyczyną powstań antykrólewskich: 1524–25 i 1527–28 (pod przywództwem Daljunkra) w prowincji Dalarna i 1529 w prowincji Västergötland — wywoływane przez zwolenników rodziny Sture, oraz 1531–33 (zw. klockupproret) ponownie w Dalarna — wszystkie zostały stłumione. Korzystając z klęski Lubeki w tzw. wojnie hrabskiej w Danii, 1537 król pozbawił lubeckich kupców przywilejów. W 1539–42 z pomocą imigrantów z Rzeszy organizował aparat administracyjny, zwłaszcza skarbowy; okres ten (tzw. niemiecki) przerwało powstanie chłopskie pod wodzą N. Dackego w prowincji Småland, największe w dziejach Szwecji; w jego rezultacie król zdecydował się na odsunięcie kanclerza K. von Pyhy’ego (Niemca) i szerszą współpracę z arystokratyczną radą państwa; w zamian stany (Riksdag) uchwaliły dziedziczność tronu w dynastii Wazów (1544) i zatwierdziły wprowadzenie luteranizmu jako wyznania państwowego. Gustaw Waza osobiście nadzorował pracę królewskich urzędników skarbowych i kancelarii; jako największy w kraju właściciel ziemski popierał kolonizację nowych ziem; zorganizował wzorcowe państwowe majątki ziemskie. Prowadził nieagresywną politykę zagraniczną; zachował neutralność wobec wojen religijnych w Rzeszy; 1555–57 toczył wojnę z Moskwą; pod koniec panowania sprzeciwiał się zamiarom ekspansji w Inflantach, którą zamierzali podjąć jego synowie, Eryk i Jan. W 1560 na mocy testamentu Gustawa Wazy kraj został podzielony na księstwa, które Gustaw nadał synom, a korona przekazana najstarszemu, Erykowi XIV. Zmarł 29 IX 1560 w Sztokholmie.