Grecja starożytna. Historia
 
Encyklopedia PWN
Grecja starożytna. Historia.
Zasiedlona przynajmniej od środkowego paleolitu, w epokę brązu weszła ok. 3000 p.n.e. W wyniku migracji w II tysiącleciu p.n.e. Grecja została zajęta przez nową indoeuropejską ludność (Grecy), ukształtował się stan posiadania i utrwaliły odrębności poszczególnych grup etnicznych (Jonowie, Achajowie, Dorowie). W XVII–XII w. p.n.e. na terenie starożytnej Grecji rozwinęła się oryginalna kultura zwana mykeńską od jej głównego ośrodka Myken. W okresie tym poza Mykenami istniało wiele innych organizmów państwowych — Tyryns, Pylos, Orchomenos. Władcy rezydowali w obronnych cytadelach, z których zarządzali podległym sobie terytorium. O funkcjonowaniu administracji królewskiej informują odczytane 1952 tabliczki z pismem linearnym B. O schyłku świata mykeńskiego opowiadają Iliada i Odyseja (trojańska wojna). Królestwa mykeńskie upadły na przełomie XIII i XII w. p.n.e. w wyniku najazdu Dorów. Zniszczenia dokonane przez Dorów otworzyły okres tzw. wieków ciemnych (XII–VIII w. p.n.e.), podczas którego załamał się rozwój dotychczasowej kultury. Jej tradycje przetrwały głównie w Attyce i na Cyprze, przodujących ośrodkach początków I tysiąclecia p.n.e. W omawianej epoce doszło do skolonizowania przez Greków wschodnich wybrzeży Azji Mniejszej (Jonia, Doryda i Eolia). Zasadniczy przełom w dziejach starożytnej Grecji nastąpił w okresie archaicznym (ok. 800–500 p.n.e.). W jego początkach powstał alfabet grecki, pojawiły się pierwsze dzieła literackie (najpierw śpiewane, recytowane, później spisane, m.in. poematy Homera), doszło do ukształtowania się charakterystycznego dla Greków modelu państwa — polis, rozumianego jako wspólnota obywateli. Narastający kryzys społeczny (dominacja arystokracji, wzrost liczby ludzi bez ziemi oraz bogacących się na handlu i rzemiośle) spowodował emigrację ludności poszukującej lepszych warunków życia nad Morzem Czarnym, w Italii i dalej (wielka kolonizacja grecka; VIII–VI w. p.n.e.) oraz walki wewnętrzne w polis. Zmiany zachodzące w technice walki (falanga, hoplici) zwiększyły znaczenie średniozamożnych chłopów, służących w ciężkozbrojnej piechocie i uderzyły w polityczny monopol arystokracji. Powszechne żądania sprawiedliwości doprowadziły do pierwszych kodyfikacji praw (Zaleukos, Drakon), prób reformy ustroju (Solon), wreszcie do pojawienia się tyranów (Periander, Pizystrat, Polikrates). W okresie archaicznym umocniła się wspólnota kulturalna Greków (Hellenowie, amfiktionie, igrzyska greckie), zaczęła się rozwijać literatura oraz sztuka, filozofia i nauka. Pod koniec tego okresu ustaliły się ostatecznie oryginalność ustrojowa i kulturowa oraz wpływy polityczne Sparty (Peloponeski Związek). Jej późniejszy główny rywal — Ateny podlegały w VI w. procesowi intensywnych przeobrażeń wewnętrznych (Solon, Pizystrat, Klejstenes). Zaangażowanie Aten w antyperską rewoltę miast greckich w Azji Mniejszej (powstanie jońskie 499–494) naraziło je na wyprawę odwetową (bitwa pod Maratonem 490, Miltiades). W czasie drugiego najazdu (480–479) przeciwko Persom wystąpiła koalicja Greków skupionych wokół Sparty i Aten (perskie wojny). Przegrana pod Salaminą i Platejami zmusiła Persów do odwrotu. Po wycofaniu się Sparty wojnę kontynuowały Ateny wraz ze swoimi nowymi sojusznikami z Ateńskiego Związku Morskiego. Dzięki kontroli nad Związkiem i jego zasobami Ateny stały się największą potęgą morską Grecji. W samych Atenach wzrosły wpływy najuboższych obywateli, którzy służąc we flocie najwalniej przysłużyli się do zbudowania potęgi Aten i następnie żądali praw dla siebie. Za sprawą Efialtesa i Peryklesa w Atenach zwyciężyła demokracja. W czasach Peryklesa Ateny były niekwestionowaną kulturalną stolicą Grecji. Potężniejący konflikt z zaniepokojoną postępami Aten Spartą doprowadził do wojny peloponeskiej (431–404), klęski Aten, rozpadu I Ateńskiego Związku Morskiego, zniszczeń i chaosu w całej Grecji. Autorytaryzm Sparty naraził ją na niezadowolenie innych państw i wojnę koryncką (395–387). Poparcie Persji (Antalkidasa pokój; przełom 387 i 386) ocaliło na krótko pozycję Sparty. Podważyło ją w następnych latach wzmocnienie Teb (Epaminondas, Pelopidas) i Aten, które stworzyły II Ateński Związek Morski (378). Niezwyciężona dotąd armia spartańska poniosła klęskę pod Leuktrami (371), co dało hegemonię Tebom (do 362). Osłabienie i rozbicie wewnętrzne świata greckiego po załamaniu Teb i rozpadzie II Ateńskiego Związku Morskiego bezlitośnie wykorzystał władca Macedonii Filip II (359–336). Zwycięstwo macedońskie pod Cheroneą (338) przypieczętowało upadek niezawisłości Greków, którzy zachowali jednak dotychczasowe struktury społeczne i polityczne. Filip II, a następnie jego syn, Aleksander III Wielki, kontrolowali sprawy greckie jako hegemonowie Związku Korynckiego. Z chwilą rozpoczęcia przez Aleksandra III Wielkiego zwycięskiej wyprawy przeciwko Persji (334–323) skończył się okres klasyczny w dziejach Grecji. Podboje Aleksandra III Wielkiego doprowadziły do zasadniczych przesunięć centrów kultury, które w hellenizmie znajdowały się głównie na Wschodzie. Znaczenie jako ośrodek naukowy i artystyczny zachowały jedynie Ateny. Mimo podejmowanych prób (Etolski Związek, Achajski Związek) Grecja przestała być podmiotem politycznym. O losach Grecji zadecydował Rzym (macedońskie wojny), podporządkowując ją sobie (146) i czyniąc w 27 r. p.n.e. odrębną prowincją (Achaja). Przejęta przez Rzymian kultura starożytnej Grecji stała się jednym z fundamentów współczesnej kultury europejskiej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Bitwa pod Issos, fragment mozaiki, w centrum Aleksander III Wielki, Dom Fauna w Pompejach, poł. II w. p.n.e. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dysk z Fajstos fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Helladzka maska pośmiertna, XVI w. p.n.e. — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Atenyfot. J. Gruszczyńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ateny, Agora, wykopaliska (Grecja)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Alabastrony korynckie, ok. 625 p.n.e. — Antikenmuseum, Berlinfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Akropol ateński, kariatydy z tzw. Loży Kor Erechtejonu, 421–404 p.n.e. (Grecja) fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mykeny, cytadela i tzw. okręg A grobów szybowych (Grecja)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Delfy, tolos w świętym okręgu Ateny Pronaia (Grecja)fot. J. Makowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ateny, Akropol — na pierwszym planie Agora fot. K. Roman/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia