Gombrowicz Witold Marian

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gombrowicz Witold Marian, ur. 4 VIII 1904, Małoszyce k. Opatowa, zm. 25 VII 1969, Vence (Francja),

prozaik, dramatopisarz, eseista, autor Ferdydurke i Dziennika.

Urodził się 4 VIII 1904 w Małoszycach koło Opatowa. Gombrowicz pochodził ze starej rodziny ziemiańskiej wywodzącej się z okolic Remigoły na Litwie. Ukończył studia prawnicze w Warszawie, studiował krótko w Paryżu, w Institut des Hautes Études Internationales, był też aplikantem sądowym w Warszawie i adwokackim w Radomiu. Debiutował zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933, wyd. rozsz. pt. Bakakaj 1957), był publicystą i recenzentem kilku czasopism, głównie „Kuriera Porannego”. Powieść Ferdydurke (1937) zyskała mu rozgłos, przynosząc skrajnie rozbieżne oceny krytyki; poza tym przed wyjazdem z kraju opublikował sztukę Iwona, księżniczka Burgunda (1938) oraz (pod pseudonimem Z. Niewieski) powieść sensacyjną Opętani, drukowaną 1939 w odcinkach w dwu dziennikach. W VIII 1939 udał się do Argentyny; w obliczu nadchodzącej wojny zdecydował pozostać w Buenos Aires. Kilka lat żył w biedzie, sporadycznie publikując drobne artykuły i prozę w argentyńskich czasopismach. W 1947 ukazał się w Buenos Aires hiszpański przekład Ferdydurke, a 1948 — dramatu Ślub. W 1947–53 Gombrowicz zarabiał jako urzędnik Banco Polaco. W 1951 rozpoczął, trwającą do końca życia, współpracę z paryską „Kulturą”. W serii «Biblioteka „Kultury”» opublikował powieść Trans-Atlantyk wraz ze Ślubem (1953), następnie powieści Pornografia (1960) i Kosmos (1965). W 1953, za radą J. Giedroycia, począł drukować w odcinkach w „Kulturze” Dziennik, którego kolejne 3 tomy ukazały się 1957, 1961 i 1966 (w ostatnim tomie znalazł się też dramat Operetka). W 1958 francuski przekład Ferdydurke zapoczątkował jego karierę we Francji. W 1963 pisarz otrzymał roczne stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie Zachodnim. W 1964 osiedlił się we Francji, początkowo w Royaumont koło Paryża, następnie na stałe zamieszkał w Vence koło Nicei. Gombrowicz zmarł 25 VII 1969 w Vence, jako pisarz znany, komentowany i wydawany w wielu krajach świata. Przed śmiercią, XII 1968, poślubił młodą Kanadyjkę, R. Labrosse.

Pozycja w komunistycznej Polsce

Pozycja Gombrowicza w powojennej Polsce była silnie związana z aktualną sytuacją polityczną: w czasach stalinowskich władze skazały go na niebyt, po październiku 1956 wydano w Polsce Ferdydurke, Bakakaj, Trans-Atlantyk, Ślub i Iwonę, księżniczkę Burgunda, a krytyka uznała Gombrowicza za jednego z największych pisarzy współczesności, nowatora w zakresie formy literackiej i koncepcji człowieka. Jego apoteoza wolności jednostki miała być antidotum na trucizny stalinizmu. Nawrót dogmatycznego kursu polityki kulturalnej sprawił, że kolejne książki nie mogły się ukazać, a wizyta pisarza w Berlinie Zachodnim skłoniła władze do zorganizowania prasowej nagonki. W odpowiedzi Gombrowicz zabronił druku w Polsce swych książek, zanim nie ukaże się tam integralny tekst Dziennika. W latach 70. i 80. był więc w kraju oficjalnie obecny tylko jako autor sztuk i adaptacji prozy wystawianej na polskich scenach, drukowano go w drugim obiegu wydawniczym, a oficjalnie wydano jego Dzieła dopiero 1986 (z minimalnymi ingerencjami cenzury). W latach 90. stał się w Polsce klasykiem; za granicą należy do autorów uznanych, lecz elitarnych, czytanych raczej w kręgach artystycznych i uniwersyteckich.

Pisarstwo outsidera

Pisarstwo Gombrowicza wywodzi się ze źródeł osobistych: cechy psychiki czyniły go outsiderem, uwrażliwiały na problemy międzyludzkich związków i sprawiły, iż wcześnie odkrył zależność jednostki od jej obrazu wytwarzanego przez Innych. Każde zetknięcie dwu osób rozpatrywał w kategoriach konfliktu i walki o suwerenność. Jednostka traci też według niego autentyczność pod działaniem odgrywanej roli społecznej i narodowej, używanego języka słów czy gestów, wreszcie wpływu automatyzmów tkwiących w działaniu czy stereotypów pojmowania świata i człowieka. Wszystkie te elementy określał mianem Formy, której przeciwstawiał Niedojrzałość, czyli siłę kreatywną tkwiącą w jednostce. Człowiek dąży do Formy, marząc o boskości i ostatecznym spełnieniu, skrycie wielbi jednak Niższość, a po drodze odkrywa, że Forma i wartości nie z Boga, a z ludzi pochodzą i są obiektem wieczystej gry. W debiutanckich opowiadaniach ukazał jednostkę w starciu ze społeczeństwem, które usiłuje nagiąć ją do własnych stereotypów. Bohaterowie, walcząc o wyrażenie własnego „ja”, doprowadzają często świat do zapaści w absurd. Krytycy w latach 30. interpretowali te opowieści w stylu tradycyjnie psychologistycznym, nie pojmując ich nowatorstwa. Dlatego Ferdydurke w zamyśle Gombrowicza miała być rozprawą z autorytetami. W miarę pisania, powieść o trzydziestolatku wepchniętym przez belfrów w dzieciństwo przybrała postać rozprawy z kulturą jako systemem ucisku, narzucającym jednostce nieautentyczne idee i uczucia, stała się też atakiem na formę powieściową: każda z jej 3 części parodiowała inny styl prozy, a wtrącone opowiadania wraz z przedmowami — literackość samą i styl odautorskiej wypowiedzi programotwórczej. Ferdydurke, jako obraz walki człowieka o autentyczność, uznano po wojnie za manifest egzystencjalizmu. Obrazoburczy Trans-Atlantyk, napisany zaraz po wojnie, stał się próbą rewizji ideałów narodowych w imię „obrony Polaków przed Polską”. Parodiując wątki polskiej literatury romantycznej, napisał bluźnierczą historię swych początków w Argentynie, niezłomność emigranta broniącego swych ideałów przeciwstawił libertyńskiemu rozpasaniu i Proteuszowej naturze argentyńskiego multimilionera-homoseksualisty. Nie mniej bluźniercza w założeniu była Pornografia, która pokazywała wojenny kryzys wartości tradycyjnie jednoczących ludzi. Jako społeczne spoiwo i źródło ekscytacji zastępuje je nowy rodzaj gry pomiędzy Starymi a Młodymi, kojarzącej okrucieństwo z erotyzmem. Ostatnia powieść Gombrowicza, Kosmos, analizuje sposoby, z których pomocą świadomość ludzka buduje świat jako sensowną całość — i zarazem mechanizmy tworzenia literackiej opowieści. Wiązanie ad hoc podobieństwem postrzeganych faktów ma sens metafizyczny (poszukiwanie „sprawcy” porządku), prowadzi jednak bohaterów powieści do skrajnie dziwacznych, niespójnych wizji świata, nacechowanych obsesjami i mroczną namiętnością. Trzy sztuki Gombrowicza: Iwona, księżniczka Burgunda, Ślub i Operetka, a także nie ukończona Historia, to wariacje odpowiednio na temat farsy, dramatu szekspirowskiego i romantycznego, operetki oraz dramatu „rodzinnego”. Stąd pochodzi forma zniewalająca bohatera i skłaniająca go do buntu, a wraz z nim do odkrywania nowych reguł społecznego obcowania i mechanizmów władzy rodzącej się nie z boskiego nadania, ale z międzyludzkiej gry. Dramaty Gombrowicza są wyrazem prywatnych obsesji autora, ale mają też aspekt historyczny: opowiadają dzieje XX w. jako stulecia, w którym zmieniły się radykalnie hierarchie społeczne, pozycja jednostki wobec zbiorowości i mechanizmy polityki.

Teksty autobiograficzne

Wielką rolę odgrywały u Gombrowicza teksty autobiograficzne: Dziennik, Testament, Wspomnienia polskie i Wędrówki po Argentynie. Są one próbą autokreacji autora jako głównego bohatera dramatu egzystencji i twórczości. Szczególnie Dziennik, jako dzieło literackie, stał się wzorcem dla wielu podobnych utworów pisanych w Polsce i na emigracji (G. Herling-Grudziński, K. Brandys, T. Konwicki, Z. Żakiewicz, G. Musiał).

Bibliografia

Dzieła zebrane, t. 1–11, Paryż 1969–77;

Dzieła, t. 1–15, Kraków 1986–97.

Jarocki Jerzy, Ślub Witolda Gombrowicza, zdjęcie ze spektaklu w Starym Teatrze w Krakowie (1991)

Gombrowicz Witold Marian, Operetka, inscenizacja J. Grzegorzewskiego — Teatr Narodowy (2003)

Gombrowicz Witold Marian, Ferdydurke, strona tytułowa