Francja. Teatr

Francja. Teatr.

W średniowieczu istniał we Francji teatr rel. oraz teatr świecki nawiązujący do tradycji wędrownych mimów, klownów, linoskoczków i żonglerów. W XIV i XV w. widowiska rel. ulegały laicyzacji (misterium, miracle); w XV w. pojawiły się moralitety i farsy z pierwiastkami lud. realizmu i błazenady. Najstarsze rel. utwory dram. pochodzą z XII w. (Adam), arcydziełem starej farsy fr. jest Mistrz Piotr Pathelin (ok. 1465). Przedstawienia odbywały się najczęściej na rynku; obowiązywała scena symultaniczna. Wykonawcami były na ogół zespoły amatorskie, organizatorami — bractwa mieszczańskie; pierwszy stały zespół powstał 1402 w Paryżu, zał. przez Bractwo Męki Pańskiej. W XVI w. zaczęły przybywać do Francji zespoły wł. commedia dell’arte, które wywarły duży wpływ na teatr fr. (zwłaszcza aktorstwo wł. komediantów). Wielkim powodzeniem cieszyły się w Paryżu występy jarmarcznych wesołków (np. Tabarina) i farsy grane od 1548 w Hôtel de Bourgogne (m.in. przez Gros-Guillauma i Turlupina). W salonach wystawiano przeróbki staroż. tragedii i komedii oraz oryginalne utwory fr. (np. sztuki A. Hardy’ego). W XVII w. powstały nowe zespoły i sale teatr. (1636 w pałacu kard. Richelieu), wzrosła pozycja aktora (dekret Ludwika XIII z 1641), rozszerzył się krąg publiczności i ukształtował się nowy typ repertuaru — tragedie P. Corneille’a i J. Racine’a budowane wg reguły trzech jedności, stawiające aktorom wymagania, zwłaszcza w sztuce słowa, oraz komedie Molière'a. Wielka dramaturgia klas. i związane z nią konwencje sceniczne określiły styl teatru fr.; odtąd panować będzie opinia, że teatr fr. to gł. teatr literacki. Czystość dykcji i dbałość o słowo stosowane przesadnie prowadziły często do deklamacji i patosu; sprzeciwiał się temu Molier, ucząc aktorów swego zespołu prostoty i naturalności. Tę tradycję starano się pielęgnować w otwartej 1680 Comédie Française. W XVIII w. powstał nowy typ scen — teatrzyki popularne (jarmarczne), które zdobyły szybko publiczność i aktorów. Oprócz tragedii (Voltaire) sukcesy odnosiła komedia obyczajowa (poet. — P. Marivaux, polit. — P. de Beaumarchais), następnie dramat mieszczański (D. Diderot); w dekoracjach, kostiumie i stylu gry uwidoczniła się tendencja realist. (np. u Mlle Dumesnil, Mlle Clairon, Lekaina, F.J. Talmy). Dekret z 1791 dał teatrom prawo wolnej konkurencji; spowodowało to powstanie licznych teatrów bulwarowych. Reakcją na klas. teatr XVIII w. i realizm sceniczny okresu rewolucji fr. 1789—99 stało się zainteresowanie romantyków tematami hist. i tradycją szekspirowską. W XIX w. wystawiano dramaty A. Dumasa-ojca, V. Hugo, A. de Vigny, P. Mériméego, komedie A. de Musseta, kładąc nacisk na efekty widowiskowe przedstawień; stosowano dekoracje iluzjonistyczne, gł. P. Cicériego; zmienił się także styl gry (więcej ekspresji, ruchu). W Comédie Française, Odéonie, Porte-Saint-Martin, Théâtre de la Renaissance występowali wybitni aktorzy: Mlle Mars, Mlle George, M. Dorval, F. Lemaître, Rachel, S. Bernhard, Coquelinowie. W 2. poł. XIX w. panowały na scenach sztuki „bien faits” E. Scribe’a, E. Augiera, A. Dumasa-syna, V. Sardou, H. Becque’a. W 1887 powstał Théâtre Libre, zał. przez A. Antoine’a, propagatora naturalizmu. Potrzebę teatru poet. zaspokajały m.in. przedstawienia Lugné-Poe w Théâtre de l’Oeuvre. Poza tym jednak dominował teatr komercyjny. Odnowy teatru fr. dokonał dopiero J. Copeau, założyciel Vieux Colombier (1913), a następnie pozostający pod jego wpływem gł. realizatorzy reformy teatru: Ch. Dullin, L. Jouvet, G. Baty, G. Pitoëff, twórcy Kartelu Czterech (1927). Dużą rolę odegrało w ówczesnym teatrze malarstwo; w repertuarze pojawiły się utwory J. Cocteau, J. Giraudoux. Ze szkoły Dullina przy Théâtre de l’Atelier wyszło nowe pokolenie inscenizatorów i aktorów (A. Artaud, J.L. Barrault, M. Marceau, J. Vilar). Najbardziej charakterystyczne przemiany w teatrze fr. po II wojnie świat. to odbywająca się w kilku etapach decentralizacja życia teatr. i wzrastająca rola ośr. prowincjonalnych (Théâtre de la Cité de Villeurbaune R. Planchona, Comédie de Saint-Étienne J. Dasté, Grenier de Toulouse M. Sarrazina) oraz szukanie nowych form kontaktu z widzem (Théâtre National Populaire J. Vilara i organizowany przez niego festiwal w Awinionie); zwraca uwagę awangardowy ruch teatr. lat 50. i 60., prezentujący dramaturgię teatru absurdu, którego animatorami byli m.in. reżyserzy: R. Blin, J.M. Serreau, N. Bataille; poszukiwania reżyserów współcz. teatru fr. (P. Chéreau, J.P. Vincent, B. Sobel, A. Mnouchkine, A. Vitez, J. Savary) koncentrują się na ustalaniu nowych relacji między widzem a aktorem, wypracowywaniu nowego stylu pracy zespołu (kreacja zbiorowa), odnajdywaniu nowych terenów gry (poza tradycyjnymi salami teatr.). W latach 90. uwagę zwrócił nowy dramat, koncentrujący się na formach dialogu i doświadczeniach językowych, oraz nowi autorzy (np. Y. Reza). Zainteresowaniem cieszył się teatr gestu, ruchu i tańca, będący przeciwieństwem teatru słowa.

Bibliografia

J. ADAMSKI Dramat i scena francuska wieku oświecenia, Warszawa 1953;

L. ŁOPATYŃSKA Dramat i scena francuska XVI i XVII wieku, Warszawa 1954;

Teatr krajów zachodniej Europy XIX i pocz. XX wieku:

cz. II A. JAKUBISZYN TATARKIEWICZ Teatr francuski od 1789 do 1848, Warszawa 1956;

cz. III T. KOWZAN i Z. KARCZEWSKA-MARKIEWICZ Teatr francuski 1848–1914, Warszawa 1955;

P. SURER Współczesny teatr francuski, Warszawa 1973;

A. SIMON Słownik współczesnego teatru francuskiego, Warszawa 1979.