Fischer von Erlach Johann Bernhard

Fischer von Erlach

[fı̣szə^r fon e.]

Johann Bernhard , ur. 20 VII 1656, Graz, zm. 5 IV 1723, Wiedeń,

architekt austriacki; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli baroku w architekturze środkowoeuropejskiej.

Urodził się 20 VII 1656 koło Grazu. Początkowo uczył się w pracowni rzeźbiarskiej swego ojca Johana Baptysty. Zapewne 1682–86 przebywał we Włoszech, w kręgu dworu byłej królowej Szwecji Krystyny, gdzie poznawał tajniki architektury prawdopodobnie u Carla Fontany. W 1686 wrócił do Grazu, 1688 osiadł w Wiedniu. W 1704 został mianowany architektem nadwornym. Nobilitowany przez cesarza 1696 (do nazwiska dodano von Erlach). Zmarł 5 IV 1723 w Wiedniu.

Charakterystyka twórczości

W swojej twórczości łączył cechy architektury włoskiej, głównie opierając się na dziełach G.L. Berniniego i F. Borrominiego, oraz francuskiej. Często planom kościołów czy salom reprezentacyjnym pałaców nadawał formę owalu, umiejętnie łączył na elewacjach dekorację architektoniczną z rzeźbiarską. Parter, ale też często piętro, dekorował rustyką i boniowaniem, mocno zaznaczał horyzontalny podział budowli poprzez zaznaczanie wyraźną linią gzymsy z fryzami. Dzięki doświadczeniom rzeźbiarskim w początkach twórczości, umiejętnie potrafił zespolić rzeźbę ze strukturą architektoniczną.

Realizacje i projekty

Pełniąc funkcję architekta dworskiego, tworzył projekty głównie dla Habsburgów. Jednak przyjmował też zamówienia arystokracji. Pierwszym większym dziełem Fischera von Erlach był zamek Frain na Morawach (1690–94). W Salzburgu wzniósł kościoły o widocznych wpływach architektury włoskiej: Św. Trójcy (1694–1702), Kolegium Benedyktynów (1694–1707), o wypukło wygiętej fasadzie między 2 krępymi wieżami, Urszulanek (1699–1705). Dla księcia Eugeniusza Sabaudzkiego zaprojektował fasadę i klatkę schodową pałacu w Wiedniu (1695–98). Tamże w latach 1716–38 stworzył dzieło uznawane do dziś za arcydzieło architektury — kościół Św. Karola Boromeusza (wotum Karola VI za wygaśnięcie zarazy, od 1723 kończony w skromniejszej niż pierwotnie zamierzono skali przez syna Fischera von Erlach, Józefa Emanuela) którego „cesarski” styl tworzą „cytaty” z antycznej (przedsionek naśladujący portyk Panteonu, flankowany parą kolumn nawiązujących do kolumn Trajana i Marka Aureliusza, ze scenami z życia św. Karola Boromeusza) i barokowej (72-metrowa, kulista kopuła zwieńczona latarnią) architektury Rzymu; również autorstwa Fischera von Erlach jest ołtarz główny.

Według jego projektu, Blasius Peintner wzniósł przy katedrze we Wrocławiu kaplicę Najświętszego Sakramentu (Elektorska, fundacji biskupa Franza Ludwiga von Pfalz-Neuburga, 1716–24), krytą owalną kopułą. Zaprojektował także malowniczo usytuowany owalny pałac we Vranovie nad Dyją na Morawach (po 1688), z dominującą nad całym założeniem Salą Przodków, zamek Lichtensteinów w Lednicach (od 1687), wraz ze stajniami i ujeżdżalnią (1688–70) oraz Clam-Gallas w Pradze (1713–19). W Wiedniu dla cesarza Leopolda I zrealizował projekt rezydencji cesarskiej Schönbrunn (od 1692), nawiązującej do Wersalu. Jego autorstwa są inne budowle wiedeńskie: Biblioteka Dworska w zespole Hofburga (1722), pałace Schwarzenbergów (1697–1715) i Trautsonów (1710–12).

Fischer von Erlach miał, niezwykłą jak na swoje czasy, wiedzę o dziejach architektury. O jego zainteresowaniach architekturą różnych cywilizacji i epok świadczy zbiór sztychów Entwurf einer historischen Architektur (t. 1–3 1721), pierwsza praca uwzględniająca dzieła architektoniczne pozaeuropejskich kultur.

Wiedeń, kościół Św. Karola Boromeusza, 1716–37, wg projektu Johanna Bernharda Fischera von Erlach, ukończony przez syna Josefa Emanuela.

Ficher von Erlach Johann Bernhard, Apoteoza św. Karola Boromeusza, ołtarz główny z kościoła Karlskirche w Wiedniu, 1716–23

Schönbrunn, Wielka Galeria (Wiedeń)

Schönbrunn, widok od strony ogrodu (Wiedeń)

Wrocław, katedra pw. Św. Jana Chrzciciela, gotycka bazylika