Europa. Historia. Wieki średnie
 
Encyklopedia PWN
Europa. Historia. Wieki średnie.
Wielkie wędrówki ludów w IV–VII w., wywołane najazdem Hunów na Europę, doprowadziły do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476); powstające na jego gruzach królestwa germańskich najeźdźców podlegały chrystianizacji, wchłaniały, w zbarbaryzowanej wersji, elementy cywilizacji śródziemnomor.; w ciągu wieków stapiały się społeczności: rzymska i germańskie, wytwarzając — mimo różnorodności etnicznej i wielości polit. — zachodnioeur. jedność kulturową, opartą na podobnej strukturze społ.-gosp. (feudalizm), gdzie wiążącym czynnikiem ideowym stało się chrześcijaństwo obrządku łac., z hierarchiczną, ponadpaństw. strukturą kośc., podległą papieżowi w Rzymie; przywrócenie Zachodowi jedności polit. przez państwo Franków było krótkotrwałe, przyniosło jednak odnowienie idei cesarstwa zachodniego (800, Karol Wielki). Dawna cywilizacja gr.-rzymska, choć schrystianizowana i przekształcona, znalazła pełniejszą kontynuację w gr. cesarstwie wschodnim (bizantyńskie cesarstwo), które przetrwało coraz bardziej ograniczane terytorialnie do 1453. Podboje arab. spowodowały, że od VII w. znaczne obszary rejonu śródziemnomor.: zachodnią Azję, północną Afrykę, a od VIII w. także Płw. Iberyjski, objęła cywilizacja islamu. Mimo regresu kult., gosp. i polit. Zachodu oraz — patrząc z uogólniającej perspektywy — postępującej słabości cesarstwa wschodniego, atrakcyjność obu tych sfer była wielka dla ludów środkowej, północnej i wschodniej Europy; wraz z przyjmowaniem chrztu — z Rzymu lub Bizancjum — do świata cywilizacji śródziemnomor.-chrześc. włączyła się od V do przeł. X i XI w. cała Europa (ostatnie enklawy do XIV w., jak Litwa); jednocześnie, wraz z krystalizowaniem się struktury powiązań kośc., polit. i kult., dokonał się jej podział na 2 kręgi: zachodni (łac.) i wschodni (gr.), przypieczętowany 1054 rozłamem Kościoła na katol. i prawosł. (tzw. schizma wschodnia); granica między nimi przebiegła przez zachodnią część Bałkanów, a dalej na północ wyznaczył ją chrzest Węgier, Polski i krajów skand. w obrządku zachodnim, a Rusi — wschodnim. W kręgu zachodnim prawie wyłącznym „nośnikiem” pisma, nauki i sztuki było duchowieństwo, językiem pisanym — łacina, ośr. przekazywania dziedzictwa kultury i wiedzy — klasztory; drugą warstwą społ., w pewnym sensie wspólną dla Europy i jednoczącą ją, stał się stan rycerski, który odwoływał się do tych samych kanonów postępowania, symboliki, wzorów moralnych.
Po okresie przewagi kręgu bizant. w V–X w., kiedy w zachodniej i środkowej Europie wśród wojen i najazdów zewn. (Normanowie, Madziarzy) kształtowały się dopiero trwałe organizmy państw., w końcu X i w XI w. Zachód — dzięki zdobyczom techn. (pług z odkładnicą, system trójpolowy) — przeszedł do ekspansji gosp. i demograf.: nastąpiło poszerzenie areału ziem uprawnych, wzrost wydajności rolnictwa, odnowienie miast, ożywienie handlu i rzemiosła, wzrost gęstości zaludnienia; od XII/XIII w. procesy intensywnego rozwoju gosp. objęły również Europę Środkowowschodnią; zjawiskom tym towarzyszył rozwój kultury (ożywianej m.in. przez zapożyczenia z islamu), której ważnymi ośr. stały się zakładane od XII w. uniw., sprzyjające — ze względu na jednolitość programową — unifikacji elit intelektualnych i utrwalaniu poczucia ich przynależności do łac. wspólnoty. Mimo ustalających się podziałów państw., wspólnota rel.-kult. umożliwiła odnowienie się tendencji uniwersalistycznych, zmierzających do podporządkowania całego zachodniego chrześcijaństwa władzy cesarza rzymskiego (tytuł przywrócony 962 przez królów niem. po opanowaniu północnych i środkowych Włoch, kontynuacja idei jedności imperium rzymskiego) lub papieża (jako głowy chrześcijaństwa łac.); przejawem łączności świata łac. była również zewn. ekspansja polit.-rel. w konfrontacji z islamem (rekonkwista, krucjaty); walka przeciwstawnych kierunków uniwersalizmu doprowadziła ostatecznie do deprecjacji autorytetu zarówno cesarzy, jak i papieży (zwłaszcza w epoce tzw. niewoli awiniońskiej oraz schizmy zachodniej); wykrystalizowała się Europa niezależnych monarchii nar. — z wyjątkiem Niemiec i Włoch rozbitych politycznie w wyniku osłabienia więzi cesarstwa rzymsko-niemieckiego. Po najeździe mong. na wschodnią Europę w XIII w., zagrożenie dla państw wschodnio- i środkowoeur. stworzył podbój Płw. Bałkańskiego przez osmańską Turcję w 2. poł. XIV i w XV w. oraz jej dalszy napór (rozbicie Węgier w pocz. XVI w.).
W XIV w. zachodnią Europę objął długotrwały kryzys gosp., spowodowany zapewne niedostatecznymi zdolnościami produkcyjnymi średniow. rolnictwa, nie mogącego zaspokoić potrzeb wynikających z szybkiego przyrostu demograf.; klęski głodu zwiększały podatność na choroby; zwłaszcza epidemia tzw. czarnej śmierci 1347–50 zdziesiątkowała ludność wielu krajów w zachodniej, południowej i północnej Europie oraz naruszyła ich ekonomikę; zahamowaniu uległo rozszerzanie kontaktów handlowych. Kryzys tylko w niewielkim stopniu dotknął środkową Europę, umożliwiając jej częściowe nadrobienie opóźnień.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia