Egipt starożytny. Historia

Egipt starożytny. Historia.

Starożytni Egipcjanie rozumieli historię jako powtarzaną co pewien czas rytualną odnowę wydarzeń z przeszłości; służyło temu m.in. święto Sed; odnowa ta, przebiegająca według ustalonego schematu, obejmowała m.in. rytualne pokonanie tradycyjnych wrogów Egiptu (Nubijczyków i Azjatów) przez każdego nowego faraona po wstąpieniu na tron, a także konieczność odnowy i ciągłej rozbudowy świątyń; oficjalne przekazy historyczne utrwalone na murach świątyń i stelach królewskich przedstawiają obraz zgodny z oczekiwanym, a nie rzeczywistym przebiegiem wydarzeń, stąd ich wartość źródłowa jest niepełna; do starożytnych źródeł pisanych do historii Egiptu zaliczają się też listy królów (m.in. tzw. Królewski Kanon z Turynu, tzw. Kamień z Palermo) oraz sporządzona na ich podstawie kompilacja Manetona z 280 p.n.e.; na podstawie tych źródeł można odtworzyć chronologię względną panowania kolejnych władców i najważniejszych wydarzeń; ustalenie przybliżonej chronologii bezwzględnej stało się możliwe m.in. dzięki zestawieniu starożytnych informacji o datowanych zjawiskach heliakalnego wschodu Syriusza (wyznaczającego początek kalendarzowego roku egipskiego) z opracowanymi współcześnie danymi astronomicznymi; oprócz źródeł pisanych podstawowe znaczenie przy rekonstrukcji historii Egiptu mają źródła archeologiczne; stanowią one jedyną podstawę badania najdawniejszych dziejów poprzedzających wynalezienie pisma.

Prahistoria

Egiptu obejmuje 3 etapy, odpowiadające okresom o nierównej długości: paleolitu (ok. 500–10 tysięcy lat p.n.e.) — na terenie Egiptu i Nubii odkryto narzędzia krzemienne zaliczane m.in. do kultury abwilskiej, aszelskiej, aterskiej i sebilskiej; neolitu (ok. 10–4 tysiące lat p.n.e.) — w tym czasie powstały pierwsze osiedla typu wiejskiego, położone głównie na terenie obecnej Pustyni Libijskiej, która miała wówczas charakter stepu; w V tysiącleciu p.n.e. rozwinęło się rolnictwo (kultury: Fajum w środkowym Egipcie i Merimde w Dolnym Egipcie).

Okres predynastyczny

(IV tysiąclecie p.n.e.) cechuje szybki rozwój gospodarczy (dzięki wykorzystaniu wylewów Nilu, zastosowania podziału pracy i lepszych narzędzi) oraz rozwój społecznej stratyfikacji; rozróżnia się 3 kolejne fazy rozwojowe określane mianem kultur: Badari (ok. 4000–3700 p.n.e.), Nakada I (ok. 3700–3500 p.n.e.) i Nakada II (ok. 3500–3100 p.n.e.); w okresie ok. 3100–3000 p.n.e., zwanym niekiedy okresem Nakada III lub dynastii 0, powstały 2 rozwinięte organizmy państwowe — w Górnym i Dolnym Egipcie, których rywalizacja doprowadziła do zjednoczenia Egiptu ok. 3000 p.n.e. Proces zjednoczenia przypisywany legendarnemu Menesowi obejmował okres panowania kilku władców dynastii 0 i I dynastii; w tym czasie powstało miasto Memfis jako stolica zjednoczonego państwa. Został też opracowany system religijny identyfikujący króla ze Stwórcą i bogiem nieba Horusem. Na tym systemie opierał się ustrój polityczny państwa. Dla usprawnienia organizacji administracji i gospodarki opracowano system pisma oraz kalendarz. Zjednoczone państwo składało się z 2 organizmów, co podkreślano przez: zakładanie miast o identycznych nazwach w Górnym i Dolnym Egipcie, tytuły króla, a także przez zbudowanie dla każdego króla 2 grobowców na cmentarzach w Memfis (Sakkara) i Abydos w Górnym Egipcie, w rejonie miasta Czeni (greckie Tinis, stąd panowanie I i II dynastii w XXX–XXVIII w. p.n.e. jest zwane okresem tynickim albo archaicznym).

Stare Państwo.

W czasach III dynastii (XXVII–XXVI w.) państwo przeżywało szybki rozwój gospodarczy i kulturalny, zwłaszcza za panowania Dżesera; w pełni ukształtowany sprawny system administracyjny umożliwiał powstanie monumentalnej rzeźby i architektury kamiennej; organizacja wielkich centralnych inwestycji budowlanych (piramidy) stanowiła sprawdzian funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego i służyła umocnieniu poczucia przynależności narodowej i państwowej uczestniczących w budowie mieszkańców kraju, a odzwierciedlając ideę boskości króla, spełniała funkcję religiotwórczą. Szczytowym okresem funkcjonowania systemu politycznego i gospodarczo-społecznego były czasy IV dynastii (XXVI–XXV w.), zwłaszcza panowanie Cheopsa i Chefrena; od IV dynastii wzrosło znaczenie kultu boga Re, który zastąpił króla na szczycie panteonu; równocześnie wzrosło znaczenie wysokich urzędników, w tym nomarchów oraz zwiększyło się znaczenie świątyń, wsparte coraz liczniejszymi nadaniami własności ziemskiej przez króla; w czasach V dynastii (XXV–XXIV w.) proces prywatyzacji ziemi w połączeniu z rosnącym znaczeniem prowincji prowadził do decentralizacji i osłabienia władzy króla; ta tendencja pogłębiała się w czasach VI dynastii (XXIV–XXII w.), kiedy Egipt stał się praktycznie związkiem gospodarczo niezależnych okręgów; władza króla stała się wówczas symboliczna.

Pierwszy Okres Przejściowy.

Po śmierci króla Pepi II (który panował przez 94 lata) rozpoczął się długi okres rozdrobnienia politycznego i walk o tron; okres ten (VII–XI dynastia, XXII–XXI w.) charakteryzował się upadkiem gospodarczym i kulturalnym oraz zaburzeniami społecznymi, przybierającymi niekiedy formę powstań ludowych przeciw lokalnym nomarchom; największe znaczenie osiągnęli w tym czasie książęta z Herakleopolis, którzy uzależnili od siebie środkowy Egipt i Deltę Nilu, oraz książęta z Teb, którzy podporządkowali sobie Górny Egipt; w wyniku wojny zwycięstwo odniósł władca tebański Mentuhotep II, który zjednoczył ponownie kraj w połowie XXI w. p.n.e., rozpoczynając okres tzw. Średniego Państwa.

Średnie Państwo

(XXI–XVIII w.). W czasach XI dynastii została odbudowana centralna administracja, ale prawdziwy rozwój Egiptu przypadł na okres XII dynastii; w wyniku reform przeprowadzonych przez kilku kolejnych władców nastąpił wzrost autorytetu króla przy znacznym ograniczeniu niezależności nomarchów i likwidacji dziedziczności urzędów; jednocześnie stolica została przeniesiona do środkowego Egiptu w pobliże oazy Fajum, gdzie przeprowadzono wielkie prace melioracyjne i zbudowano potężny zbiornik retencyjny, chroniący egipskie rolnictwo przed nadmiarem lub niedoborem wody z wylewu Nilu; nastąpił wówczas szybki rozwój handlu zagranicznego (z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią); stworzono zawodową armię i zabezpieczono granice kraju, budując rozległy system fortyfikacji we wschodniej części delty Nilu i w dolnej Nubii; teren między I a II Kataraktą został skolonizowany i jako kraina Uauat wcielony do Egiptu; okres Średniego Państwa stanowi jeden ze szczytowych okresów rozkwitu sztuki i literatury.

Drugi Okres Przejściowy.

Negatywną konsekwencją zniesienia dziedziczności urzędów przez Senusereta III okazał się chaos organizacyjny, który wystąpił po śmierci ostatniego ważnego faraona XII dynastii Amenemhata III (ok. 1797 p.n.e.); niestabilność władzy centralnej w okresie XIII–XIV dynastii (XVIII–XVII w.) spowodowała osłabienie Egiptu; ok. 1650 p.n.e. kraj został uzależniony przez plemiona semickie (Hyksosi), które założyły rezydencję we wschodniej części Delty Nilu (Awaris) i panowali jako XV i XVI dynastia; w połowie XVI w. p.n.e. tebańscy władcy pokonali Hyksosów i ponownie zjednoczyli kraj.

Nowe Państwo.

Wraz z nastaniem XVIII dynastii (XVI–XIV w.) rozpoczął się okres szczytowej potęgi Egiptu; władcy: Totmes I i Totmes III rozszerzyli granice państwa, tworząc imperium sięgające na północ do Eufratu, na południe — do IV Katarakty na Nilu; spowodowało to wejście Egiptu w sferę interesów innych mocarstw bliskowschodnich i prowadziło do ciągłych konfliktów o panowanie w Syrii i Palestynie (kolejno z państwami Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją); w polityce wewnętrznej królowie XVIII dynastii opierali się na zamożnych rodach urzędniczych, armii i w coraz większym stopniu na ścisłych związkach ze świątyniami, których potęga gospodarcza i niezależność rosły; w dyspozycji króla pozostawała stosunkowo niewielka część ziemi; próba zmiany tej sytuacji stanowiła istotę tzw. reformy Amenhotepa IV Echnatona; po jej upadku władzę przejęła armia (Horemheb), z której wywodziła się XIX dynastia (XIV–XII w.); królowie Seti I i Ramzes II nawiązali do imperialnej polityki poprzedników; traktat Ramzesa II z Hetytami ok. 1260 zapewnił Egiptowi długi okres pokojowej stabilizacji i umożliwił rozwinięcie na niespotykaną skalę świątynnego budownictwa monumentalnego; gospodarcza i polityczna rola świątyń wzrosła jeszcze bardziej, przy czym dominujące znaczenie miał państwowy kult Amona tebańskiego; w tym czasie stolica państwa została przeniesiona do wschodniej części delty Nilu (Pi-Ramzes); po śmierci Ramzesa II, w czasach Merenptaha i Ramzesa III rozpoczęła się seria wojen obronnych z tzw. Ludami Morza (grupa wojowniczych plemion przybyłych z północy) i Libijczykami; towarzyszyły temu konflikty wewnętrzne o władzę i głęboki kryzys gospodarczy (inflacja, bunty); w czasach XX dynastii (XII–XI w.) te negatywne zjawiska nasiliły się (dokumenty administracyjne z tego okresu ukazują korupcję urzędników i głód); utrata przez państwo monopolu na handel prowadziła m.in. do wzrostu przestępczości o podłożu gospodarczym (m.in. rabunki grobowców i świątyń); wzrost znaczenia armii i niezależności gospodarcza wysokich urzędników i świątyń wobec ograniczonych możliwości działania władzy centralnej doprowadziły w czasach panowania Ramzesa XI do wojny domowej i odsunięcia króla od władzy przez armię (Herhor) wraz z ogłoszeniem stanu wyjątkowego; w Egipcie powstały 2 ośrodki władzy: w Tanis (królowie XXI dynastii, XI–X w. p.n.e.) i w Tebach (tzw. państwo Amona pod rządami dynastii arcykapłanów).

Trzeci Okres Przejściowy i Okres Późny.

W X w. do duże znaczenie osiągnęli w osłabionym państwie libijscy osadnicy mieszkający od czasów wojen libijskich Merenptaha i Ramzesa III w licznych koloniach, zwłaszcza w Dolnym Egipcie; wódz libijski Szeszonk z Bubastis przejął legalnie władzę w 945 p.n.e., zakładając XXII dynastię, która rozpoczęła tzw. III Okres Przejściowy (XXII–XXV dynastia, X–VII w.); sytuacja polityczna i gospodarcza w kraju była niestabilna; walkę o władzę między książętami libijskimi wykorzystali najeźdźcy z południa (Kusz), opanowując Egipt jako XXV dynastia (tzw. etiopska, VIII–VII w.); w 671 północny Egipt dostał się przejściowo pod okupację asyryjską; wykorzystując konflikty między Asyryjczykami a Kuszytami, egipscy książęta z Sais: Necho I i Psametyk I zdobyli władzę w kraju i rozpoczęli ostatni okres egipskiego rozkwitu — panowanie XXVI dynastia (664–525) — zwany renesansem saickim, charakteryzujący się niezależnością polityczną, odrodzeniem gospodarczym i kulturalnym; Egipt prowadził wtedy odważną politykę zagraniczną w Azji, skutecznie odpierając inwazję Babilończyków; w 525 p.n.e. najazd Kambyzesa II położył kres niepodległości kraju; Egipt stał się satrapią monarchii perskiej (z wyjątkiem krótkiego okresu wolności w czasach XXIX i XXX dynastii, 399–343 p.n.e.). Wraz z upadkiem Persji po wyprawie Aleksandra III Wielkiego Egipt (332 p.n.e.) dostał się we władanie Macedonii; 305 p.n.e. namiestnik macedoński, Ptolemeusz, syn Lagosa, założył własną dynastię (Ptolemeusze), panującą w Egipcie aż do podboju rzymskiego 30 r. p.n.e.; Egipt został włączony przez Augusta do imperium rzymskiego i przekształcony w prowincję cesarską, dzielił następnie losy cesarstwa i Bizancjum; 639–641 n.e. został podbity przez arabskie wojska kalifa Umara.

Giza, Wielki Sfinks i piramidy (Egipt)

Karnak, obelisk Totmesa I

Amenhotep IV Echnaton

Bitwa pod Issos, fragment mozaiki, w centrum Aleksander III Wielki, Dom Fauna w Pompejach, poł. II w. p.n.e.