Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj

Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj,

konspiracyjne krajowe przedstawicielstwo rządu RP na uchodźstwie 1940–45;

organizowała administrację cywilną i przygotowywała rządowi warunki do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce. W 1940 rząd planował utworzenie 3 delegatur terenowych (dla GG, ziem wcielonych do Rzeszy, ziem wcielonych do ZSRR), a przy nich organów opiniodawczych — komitetów porozumiewawczych stronnictw politycznych; XII 1940 minister spraw wewnętrznych mianował delegatów: na GG — C. Ratajskiego („Wartski”) i na ziemie wcielone do Rzeszy — A. Bnińskiego; od 1942 Delegaturą kierował jeden delegat rządu, który działał poprzez sieć delegatur okręgowych (na szczeblu wojewódzkim) i powiatowych; kolejnymi delegatami byli: J. Piekałkiewicz („Wernic”), J.S. Jankowski („Soból”) oraz p.o. delegata S. Korboński („Zieliński”). Biuro Delegata Rządu składało się z departamentów: Spraw Wewnętrznych (sprawy bezpieczeństwa Delegatury, organizacja Administracji Zastępczej i Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, pomoc Żydom — referat „Żegota”, sporządzanie raportów o sytuacji w kraju dla rządu i delegata), Informacji i Prasy (wydawanie „Rzeczpospolitej”), Pracy i Opieki Społecznej (wspieranie PCK i Rady Głównej Opiekuńczej) oraz — mniej rozbudowanych — Oświaty i Kultury, Przemysłu i Handlu, Rolnictwa, Sprawiedliwości, Likwidacji Skutków Wojny, Robót Publicznych i Odbudowy, Obrony Narodowej, Skarbu i Spraw Zagranicznych, Poczty i Telegrafów oraz Komunikacji; od 1942 działało Biuro Ziem Nowych (dokumentowanie praw Polski do Ziem Zachodnich i Północnych oraz planowanie ich zagospodarowania). Ponadto powołano Kierownictwo Walki Cywilnej. Organem doradczym delegata był Polityczny Komitet Porozumiewawczy (przedstawicielstwo partii politycznych, stanowiących koalicję rządu RP), przemianowany VIII 1943 na Krajową Reprezentację Polityczną, a III 1944 przekształcony w Radę Jedności Narodowej. W IV 1944 delegat rządu, na mocy dekretu prezydenta RP, stał się ministrem sprawującym funkcje wicepremiera (do czasu powrotu premiera do kraju), a Delegatura — naczelnym organem władzy państwowych na terytorium RP; VII 1944 ministrami mianowano trzech zastępców delegata i utworzono Krajową Radę Ministrów (KRM); akt ten zakończył proces formowania się polskiego państwa podziemnego, w którym Delegatura i KRM były odpowiednikami rządu, RJN — parlamentu, a AK stanowiła siłę zbrojną państwa. W trakcie realizacji planu „Burza”; przedstawiciele delegatur terenowych wraz z dowódcami AK ujawniali się i występowali jako gospodarze terenu wobec wojsk sowieckich (następnie byli internowani i więzieni), a od 1 VIII 1944 w Warszawie Delegatura działała jawnie; po upadku powstania warszawskiego jej członkowie uniknęli uwięzienia przez Niemców, lecz skuteczność działania Delegatury zmniejszyła się (popowstaniowy kryzys organizacyjny na terenach okupowanych oraz przejmowanie administracji w wyzwolonych częściach kraju przez PKWN, a potem przez Rząd Tymczasowy RP). W III 1945 Delegat Rządu, przewodniczący RJN, członkowie Krajowej Rady Ministrów i przedstawiciele partii politycznych wraz z byłym dowódcą AK (łącznie 15 osób) zostali zaproszeni przez sowieckie władze bezpieczeństwa na rozmowy i aresztowani, a VI 1945 skazani na kary więzienia w procesie szesnastu w Moskwie. Zrekonstruowana Delegatura i RJN kontynuowały działalność do samorozwiązania się 1 VII 1945.