Urodził się 12 II 1809 w rodzinnej posiadłości The Mount House w Shrewsbury. Ośmioletni Karol Darwin rozpoczął edukację w miejscowej szkole parafialnej. Już wtedy przejawiał zainteresowanie przyrodą. Dalsze kształcenie przyszłego twórcy teorii ewolucji odbywało się w miejscowej szkole D. Buttlera. Nie należał do wyróżniających się uczniów i miał duże kłopoty z przyswajaniem wiedzy humanistycznej, która nie interesowała go w ogóle. Natomiast interesował się historią naturalną. Gromadził m.in. zbiory muszli i minerałów, trofea myśliwskie oraz pomagał starszemu bratu przy prowadzeniu doświadczeń chemicznych w domowym laboratorium.
Czasy studenckie Zgodnie z wolą ojca 1825 rozpoczął studia medyczne w Edynburgu, gdzie uczył się jego starszy brat, Eras. W odróżnieniu od brata nie miał zadatków na przyszłego lekarza. Zamiast uczęszczać na wykłady z medycyny, uczęszczał na zajęcia z geologii i zoologii. Uczestniczył tez w zebraniach Towarzystwa im. Pliniusza, na których studenci przedstawiali rozprawy z historii naturalnej i dyskutowali o nich. Po 2 latach ostatecznie porzucił medycynę.
Za namową ojca — który widząc brak zainteresowania Karola poprzednimi studiami — próbował znaleźć synowi przyszłe zajęcie, rozpoczął trzyletnie studia teologiczne (1828–31) w Christ’s College w Cambridge. Jednak teologia też nie przypadła Darwinowi do gustu. Znacznie bardziej interesowały go wykłady z botaniki oraz entomologia, którym niemal całkowicie poświęcił pierwsze 2 lata studiów. Mimo że nie miał zamiaru zostać duchownym, w trzecim roku studiów nadrobił wszystkie zaległości i zdał egzamin końcowy jako jeden z najlepszych studentów na roku.
Nieoczekiwany zwrot Nieoczekiwanym zwrotem w dotychczasowym życiu Darwina, okazała się propozycja wzięcia udziału w wyprawie naukowej dookoła świata okrętem Beagl. Celem wyprawy, organizowanej przez Marynarkę Królewską, było dokończenie badania Patagonii i Ziemi Ognistej, zbadanie wybrzeży Chile, Peru i kilku wysp na Oceanie Spokojnym oraz przeprowadzenie sieci pomiarów chronometrycznych wokół kuli ziemskiej. Podróż rozpoczęła się 27 XII 1831 i trwała do 2 X 1836. Darwin uznał ją za najdonioślejsze zdarzenie swojego życia, które skłoniło go do gruntownego zajęcia się rozmaitymi gałęziami nauk przyrodniczych. Ponad 4 lata okręt przebywał u wybrzeży Ameryki Południowej, a z portów organizowano wycieczki w głąb lądu. Darwin zwrócił uwagę, że gatunki ssaków i ptaków żyjące w różnych częściach i środowiskach Ameryki Południowej, jakkolwiek różniły się od siebie, były ze sobą blisko spokrewnione, odmienne od organizmów występujących na innych kontynentach. Wielkie wrażenie wywarły na nim podobieństwa między zwierzętami żyjącymi (pancerniki, leniwce) a wymarłymi, których skamieniałe kości znajdowano na tym samym obszarze. Zebrał bogate zbiory zoologiczne, botaniczne i geologiczne, m.in. odkrył kopalne szczątki różnych szczerbaków i in. ssaków, głównie kopytnych, oraz mięczaków. Na Galápagos zaintrygowały go wyraźne pokrewieństwa między ptakami żyjącymi tam i w Ameryce Południowej, mimo znacznej odległości archipelagu od kontynentu. Stwierdził, że ogromna większość zwierząt lądowych (ptaków, ssaków, gadów i mięczaków) i ponad połowa roślin kwiatowych nie była spotykana nigdzie indziej na świecie, a jednocześnie między mieszkańcami poszczególnych wysp (niezbyt odległych od siebie, tej samej wielkości, zbudowanych z takich samych skał i położonych w podobnym klimacie) obserwowano stałe różnice w budowie.
Etap londyński Owocem wyprawy były m.in. bogata kolekcja przyrodnicza licząca ponad 5 tysięcy okazów (zwierzęta, kości, skały) oraz bezcenne notatki mające ponad 1700 stron. Po powrocie do Londynu Darwin zajął się opracowaniem zebranych skał i minerałów. Badania nad geologią odwiedzanych krajów były przedmiotem kilku prac, z których największe uznanie zyskała Structure and Distribution of Coral Reefs (1842), zawierająca teorię tworzenia się raf barierowych i atoli. Najbardziej znaną pracą Darwina z tego okresu stała się Podróż naturalisty. Dziennik spostrzeżeń dotyczących historyi naturalnej i geologii okolic zwiedzonych podczas podróży naokoło świata na okręcie J.K.M. „Beagle” pod dowództwem Kapitana FitzRoy (1839, wydanie polskie 1887, wydanie 2 uzupełnione pt. Podróż na okręcie „Beagle” 1959), która ukazała się jako jeden z tomów zbiorowego dzieła opisującego wyniki ekspedycji.
Narodziny darwinizmu Wyprawa na „Beagle” spowodowała, że Darwin stał się znanym w świecie ówczesnej nauki, m.in. 1838–41 pełnił honorową funkcję sekretarz Towarzystwa Geologicznego. Rozpoczął też zbieranie faktów świadczących o transmutacji (naturalnej przemianie) jednych gatunków w drugie. Z czasem przekonał się, że nowe rasy zwierząt udomowionych i roślin uprawnych, powstają w drodze doboru sztucznego, czyli selekcji prowadzonej przez człowieka. Znacznie trudniejsze było określenie czynników, powodujących powstawanie nowych form organizmów dziko żyjących. W znalezieniu odpowiedzi pomogła mu przeczytana przypadkowo (1838) praca Th.R. Malthusa Prawo ludności (1798, wyd. pol. 1925). Zdał sobie sprawę, że w warunkach naturalnych rodzi się znacznie więcej osobników niż może się utrzymać przy życiu i większość z nich ginie zanim uzyska zdolność rozrodu. Największe szanse na przetrwanie (i pozostawienie potomstwa) mają osobniki obdarzone jakąś cechą, która daje im chociaż niewielką przewagę nad innymi. Naturalna selekcja sprawia, że zmiany korzystne w danych warunkach będą wykazywały tendencję do utrzymywania się, a niekorzystne — do zanikania. Organizmy modyfikują się więc z pokolenia na pokolenie, coraz bardziej przystosowując się do warunków życia. W wyniku tego procesu stopniowo powstają nowe gatunki.
W I 1839 poślubił swoją kuzynkę Emmę Wedgwood, a 1842, ze względu na stan zdrowia, przeniósł się do odległego o ok. 20 km od Londynu majątku w Down (Downe), gdzie przebywał do końca życia.
W połowie 1842 napisał krótki szkic swojej nowej teorii. Po 2 latach rozszerzył go, ale nie ogłosił, nadal zbierając materiały dowodowe. Dopiero na początku 1856 zaczął szczegółowo przygotowywać się do publicznego ogłoszenia swych poglądów. W VI 1858 otrzymał od młodego przyrodnika A.R. Wallace’a (przebywającego na Archip. Malajskim) rękopis rozprawy On the Tendency of Varieties to Depart Indefinitely from the Original Type, z prośbą o opinię i przedstawienie jej na posiedzeniu The Linnean Society w Londynie. Praca zawierała koncepcję zmienności gatunków oraz naturalnej selekcji i była bardzo zbliżoną do teorii Darwina. Ch. Lyell i J. Hooker (główni naukowi powiernicy Darwina), którzy wiedzieli o jego wieloletniej pracy, zgodzili się spełnić prośbę Wallace’a pod warunkiem, że jednocześnie zaprezentują skrót książki D. (nastąpiło to 1 VII 1858). Obie prace zostały następnie opublikowane w „Journal of the Proceedings of the Linnean Society”. Mimo że nie zwróciły większej uwagi, Darwin zdecydował się na ogłoszenie obszerniejszej wersji swoich zapatrywań na transmutację gatunków. Praca O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli O utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt ukazała się XI 1859 (wydanie polskie 1884, następne 1959), a nakład (1250 egzemlarzy) rozsprzedano niemal natychmiast.
Rewolucja naukowo-ideowa Ogłoszona teoria spowodowała głęboki przewrót w naukach przyrodniczych, zmieniając ogólnie przyjęte poglądy na świat istot żywych. W przeciwieństwie do doktryny nadzwyczajnego stworzenia wszystkich gatunków i ich niezmienności, przyjmowała, że wszystkie formy życia mają wspólne pochodzenie, że gatunki zwierząt i roślin nie są stałe i wieczne, lecz ulegają przeobrażeniom, które prowadzą z reguły w kierunku form bardziej złożonych. Tezy potwierdzała ogromna liczba dowodów z różnych dziedzin, m.in. geologii, morfologii, embriologii, zoogeografii. Ogół przyrodników odniósł się negatywnie do tych poglądów i początkowo zyskały niewielu zwolenników. Kontrowersje wynikały ze sprzeczności między ideami ewolucyjnymi a religijnymi i dotyczyły głównie powstania człowieka. W tym sporze Darwin wziął mały udział, a głównym obrońcą teorii Darwina i jej popularyzatorem był Th.H. Huxley.
Nie tylko ewolucja Następne prace Darwina były w znacznym stopniu rozwinięciem przytoczonych w poprzednim dziele dowodów i argumentów. Były to: — Zmienność zwierząt i roślin w stanie udomowienia (1868, wydanie 2 zmienione i uzupełnione 1875, wydanie polskie 1888–89, nowy przekład 1959), The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1871, wydanie polskie: O pochodzeniu człowieka 1874, 1929, nowy przekład 1959 i Dobór płciowy 1875–76, nowy przekład 1960), O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt (1872, wydanie polskie 1873, nowy przekład 1959) oraz Skutki krzyżowania i samozapładniania w świecie roślin (1876, wydanie polskie 1959).
Późniejsze prace odzwierciedlały rodzaje badań, obserwacje i eksperymenty prowadzone przez Darwina na wsi. Poświęcone były m.in. ruchom roślin (On the Movements and Habits of Climbing Plants 1864, The Power of Movement in Plants 1880), roślinom owadożernym (Insectivorous Plants 1875), kwiatom różnosłupkowym (The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species 1877) oraz roli dżdżownic w tworzeniu się gleby (The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms, with Observations on Their Habits 1881).
Karol Darwin zmarł 19 IV 1882 w Down (Downe).
W chwili śmierci Darwin był uznanym uczonym. Został pochowany w Opactwie Westminsterskim. W rocznicę jego urodzin (12 II) jest organizowany międzynarodowy Dzień Darwina, mający na za zadanie lepsze zrozumienie ewolucjonizmu i nauk przyrodniczych oraz popularyzację życia i dzieł Karola Darwina.
Spór o darwinizm Teoria ewolucji, a zwłaszcza jej część dotycząca pochodzenia człowieka, od samego początku wzbudzała i wciąż wzbudza wiele kontrowersji. Zwolennicy kreacjonizmu nie przyjmują do wiadomości twierdzenia, że cały świat ożywiony, w tym także rodzaj ludzki, są jedynie dziełami przypadku i sił przyrody. Wśród współczesnych naukowców, niektórzy (np. biochemik M. Behe) twierdzą, że teoria ewolucji nie tylko nie jest w stanie wyjaśnić zagadki pochodzenia naszej inteligencji, ale nawet wyjaśnić biochemicznej złożoności budowy pojedynczej żywej komórki. Przeciwstawną do
darwinizmu jest tzw. teoria inteligentnego projektu, głosząca możliwość odróżnienia cech powstałych w wyniku procesów czysto naturalistycznych (bez udziału inteligencji) od tych, w których powstanie musiał być zaangażowany jakiś rozumny czynnik, będących produktem inteligentnego zamysłu.
, ur. 12 II 1809, Shrewsbury, zm. 19 IV 1882, Down (Downe),
