Czyngis-chan

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Czyngis-chan, Dżyngis-chan, do 1206 Temudżyn, ur. między 1155 a 1167, koczowisko Deliün Bołdak (rejon obecnej Czyty, Rosja), zm. 18 VIII 1227, k. Ningxia (obecnie w prow. Gansu, Chiny),

twórca imperium mongolskiego, jeden z największych zdobywców w historii.

Urodził się między 1155 a 1167 w koczowisku Deliün Bołdak (rejon obecnej Czyty, Rosja).

Władca Mongołów

Był synem lokalnego wodza mongolskiego, Jesügeja; w wieku 9 lat osierocony przez ojca, został opuszczony z rodziną przez współplemieńców; ok. 1200 zdobył władzę nad częścią plemion mongolskich, których wodzowie ogłosili go chanem; umiejętnie wykorzystując dotychczasowe sukcesy i sojusze (na ogół nietrwałe), podporządkował sobie Tatarów (1202), Kereitów (1203), Najmanów (1204), Merkitów (1205) i 1206 został obwołany przez kurułtaj (zjazd starszyzny plemiennej) wielkim chanem, czyli Czyngis-chanem.

Zdobywca

W 1208 wyprawił się (przez pustynię Gobi) na Xi Xia, państwo Tangutów, leżące na obrzeżach Chin; pokonany władca Xi Xia, Xiangzong, uznał się lennikiem Czyngis-chana i oddał mu córkę za żonę; kolejnym celem Mongołów było — sąsiadujące od wschodu z Xi Xia — państwo Dżurdżenów, Jin, które zaatakowali 1211; wspomagali ich Chińczycy, którzy od lat wojowali z Jin; 1214 cesarz Jin, Xuanzong, także uznał zwierzchnictwo Czyngis-chana i wysłał córkę do jego haremu, ale nie uniknął złupienia kraju. Kiedy Czyngis-chan był zajęty podbojem Jin, Najmanowie opanowali środkowoazjatyckie państwo Liao Zachodnie (dla Mongołów Kara Kitaj) i zbuntowali się przeciwko jego władzy; 1218 wódz mongolski Dżebe szybko spacyfikował buntowników. Po pokonaniu Liao Zachodniego Mongołowie zetknęli się z innym państwem środkowoazjatyckim — potężnym Chorezmem; pretekstu do nowych podbojów dostarczył namiestnik szacha Mohammada w Utrarze, mordując kupców mongolskich i posła Czyngis-chana; w latach 1219–21 wojownicy mongolscy zdobyli najważniejsze chorezmijskie miasta: Utrar, Bucharę, Urgencz, Merw i Balch, grabiąc je i niszcząc. Następnie kilkanaście tysięcy Mongołów dowodzonych przez Dżebe i Sübeeteja ruszyło na północ i po spustoszeniu Gruzji zeszło z Kaukazu na Ruś; po pokonaniu nad rzeką Kałką książąt ruskich (1223) zawrócili na wschód i 1224 dotarli do Mongolii. U schyłku życia Czyngis-chan stłumił powstanie Xi Xia, którego ludność poddał eksterminacji. Zmarł VIII 1227 w pobliżu Ningxia (obecnie Yinchuan w Chinach), stolicy Xi Xia, przekazując władzę synowi Ogödejowi; pochowano go w pobliżu góry Burchan Chałdun wraz z 40 końmi i tyluż dziewicami; jego grobowca nie odkryto do dziś.

Wojsko i państwo

Siły zbrojne Czyngis-chana składały się głównie z konnicy, podzielonej na dziesiątki, setki, tysiące i dziesiątki tysięcy; służyły w nich także kontyngenty z podbitych państw; Mongołowie chętnie wykorzystywali zdobycze techniczne tak przeciwników, jak i sprzymierzeńców; w czasie oblężenia Utraru 1219 użyli katapult do wyrzucania głazów niszczących fortyfikacje oraz pewnej łatwo palnej substancji do wzniecania pożarów w mieście; wojsko mongolskie było bardzo zdyscyplinowane, a dowódcy zawsze starannie przygotowywali kampanie wojenne. Na podporządkowanych sobie terenach Czyngis-chan zorganizował ściśle scentralizowane państwo, którym pomagała mu zarządzać grupa dostojników; utworzył także kancelarię, posługującą się pismem opartym na alfabecie ujgurskim; był najwyższym sędzią, a jego wyroki po 1206 stały się, oprócz zwyczajowego prawa mongolskiego, podstawą jasy, czyli kodeksu prawnego. Poddana ludność nomadyczna miała dostarczać przede wszystkim kontyngentów wojskowych, a osiadła — płacić podatki, ściągane albo przez Mongołów, albo przez zarządców, wywodzących się najczęściej spośród miejscowych możnych.

Czyngis-chan uważał państwo za własność swojej rodziny — stąd przed śmiercią podzielił je 1224 między synów i krewnych, zachowując władzę zwierzchnią nad całością.

Czyngis-chan odbiera przysięgę wierności od władcy Kereitów, miniatura w perskim manuskrypcie — Bibliothèque nationale, Paryż

Czyngis-chan dzieli imperium pomiędzy swych synów, indyjska miniatura, ok. 1596 — Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Mongolia Wewnętrzna. Mauzoleum Czyngis-chana w pobliżu miasta Baotou (Chiny)