Czechy. Literatura
 
Encyklopedia PWN
Czechy. Literatura.
Początki literatury czeskiej łączą się ze staro-cerkiewno-słow. piśmiennictwem Wielkich Moraw, związanym z misją św.św. Cyryla i Metodego (863); następnie na ziemiach czeskich rozwijała się literatura w języku łac.; w języku nar. rozkwitła w XIV w. (liryka rel. i miłosna, epika rel. i rycerska, proza rel. i świecka, początki dramatu); ruch husycki (J. Hus i jego zwolennicy) w XV w. rozszerzył krąg twórców literatury czeskiej i zasięg jej oddziaływania (mieszczaństwo), lecz zahamował tendencje świeckie; kontynuacją myśli husyckiej były pisma P. Chelčickiego oraz tzw. Jednoty Brackiej; było to gł. piśmiennictwo rel.-polemiczne, podobnie jak potem w okresie reformacji w XVI w., przy słabszych wpływach renesansu i humanizmu. Po klęsce pod Białą Górą (1620) tradycje czeskiej reformacji kontynuowało piśmiennictwo na emigracji (wielostronna twórczość J.A. Komenskiego); w kraju dominowała katol. poezja barokowa. Okoliczności polit. i germanizacja zahamowały w XVIII w. rozwój literatury nar.; od schyłku XVIII do połowy XIX w. (odrodzenie nar.) powstawały zręby literatury nowoczeskiej, najpierw pod wpływem prądów oświecenia, następnie preromantyzmu i romantyzmu. Uczeni — J. Dobrovský i J. Jungmann rozwiązali problem języka lit., poeta J. Kollár nawiązał do tradycji hist. Słowian i Czechów; poezję ożywił zwrot do folkloru, a  jej rozkwit nastąpił w epoce romantyzmu (K.H. Mácha, K.J. Erben); powstały podstawy dramatu (J.K. Tyl), prozy (B. Němcová) i publicystyki (K. Havlíček-Borovský). W 2. poł. XIX w. tzw. grupa Máj (V. Hálek, J. Neruda, K. Světlá), podejmując aktualne sprawy społ., dała początek literaturze realist.; rozwinęła się powieść i epika hist. (S. Čech, A. Jirásek); doświadczenia rozwiniętych literatur eur. przeszczepiała na grunt czeski tzw. grupa Lumír (J.V. Sládek, J. Vrchlický, J. Zeyer); tendencje realist.-kryt. w prozie osiągnęły punkt kulminacyjny u schyłku XIX w. (J. Herben, K.V. Rais, T. Nováková). Krytycyzm w stosunku do rzeczywistości cechował też czeską modernę przeł. XIX i XX w. — brzmiał w poezji J.S. Machara, złączył w walce o nową sztukę twórców różnych kierunków: impresjonizmu (V. Mrštík), naturalizmu (K.M. Čapek-Chod), dekadentyzmu (J. Karásek ze Lvovic), symbolizmu (O. Březina, K. Hlaváček, A. Sova); przybrał również formy indywidualistycznego buntu (S.K. Neumann, F. Šrámek, V. Dyk). Modernistycznej twórczości towarzyszył rozwój krytyki lit. (F.X. Šalda). W latach międzywojennych literaturę czeską cechowała wielość kierunków i postaw artyst.; grupa Devětsil wypracowała program poezji proletariackiej (J. Wolker), a następnie proklamowała poetyzm (krytyk K. Teige, poeci: V. Nezval, J. Seifert, K. Biebl); w latach 30. część jej członków, jako grupa Surrealistická skupina (Nezval, Teige), przyjęła światopogląd nadrealist.; grupa Literární skupina opowiedziała się za ekspresjonizmem (krytyk F. Götz, prozaik Č. Jeřábek); ukształtował się wyraźny nurt poezji o tematyce egzystencjalnej i metafiz. (F. Halas, V. Holan, J. Zahradníček). W prozie tradycje realist. kontynuowała powieść społ.-obyczajowa (I. Olbracht, M. Majerová, M. Pujmanová) i psychol. (E. Hostovský), a przezwyciężała je powieść antywojenna (J. Hašek) i hist. (J. Durych); oscylując między literaturą tradycyjną a eksperymentalną, tworzył K. Čapek; nowatorskie próby epiki podejmował w prozie V. Vančura; charakter radykalnego eksperymentu miała twórczość tzw. outsiderów (J. Deml, L. Klíma, R. Weiner). Powstał dramat awangardowy (J. Voskovec, J. Werich). Wypracowano nową metodologię badań lit. (tzw. praska szkoła strukturalna). W latach okupacji hitl. nastąpił powrót do tematyki hist. (K. Schulz) i psychol. (V. Řezáč) oraz folkloru (J. Drda); poza zasięgiem cenzury powstawała poezja obywatelska (Halas); młodzi, dając wyraz obawom i lękom (J. Orten), wprowadzali do poezji tematykę egzystencjalną i wielkomiejską (grupa Skupina 42). Koniec wojny przyniósł świadectwa martyrologii (J. Fučík, J. Weil), literaturę wyrażającą radość z wyzwolenia (Holan) oraz próby kontynuowania tradycji międzywojennych i wojennych, zahamowane po przewrocie polit. 1948. Ideologizacja literatury wykluczyła wielu twórców z życia lit., część z nich padła ofiarą procesów polit. (Z. Kalandra, Zahradníček); program realizmu socjalist. realizowali Řezáč, Drda, Nezval, J. Kainar. Pewne oznaki „odwilży” pojawiły się w poł. lat 50., utworzono pismo dla młodych „Květen”, sformułowano wolny od założeń ideologicznych program „poezji dnia powszedniego” (M. Holub), wydano niektóre nie publikowane teksty (Halas, O. Mikulášek), chociaż bardziej kłopotliwe wycofano następnie z księgarń (J. Škvorecký). Właściwa „odwilż” nastąpiła 1963, przyniosła większe otwarcie na tradycje rodzime i eur. oraz znaczną aktywność środowisk twórczych. W poezji, oprócz powrotu starych mistrzów (Holan, Seifert), do głosu doszli twórcy młodsi (J. Šotola, I. Diviš, Holub, J. Skácel) i najmłodsi (I. Wernisch). W prozie oryginalnym twórcą, łączącym tradycję haškowską i surrealist., stał się B. Hrabal; nowocz. typ prozy, odwołującej się do tradycji przedrealist. i uwzględniającej współcz. problemy polit., filoz. i obyczajowe, stworzył M. Kundera; ważnym zjawiskiem stała się tzw. powieść rozrachunkowa (Kundera, L. Vaculík, I. Klíma); w pogłębiony sposób podjęto tematykę wojenną (A. Lustig, L. Fuks); analizowano doświadczenia i mentalność średniego pokolenia (Škvorecký) oraz inteligencji techn. (V. Páral). W twórczości eksperymentalnej nawiązywano gł. do tradycji surrealist. (V. Effenberger, V. Linhartová); powstawała poezja konkretna i wizualna (J. Kolář, J. Hiršal). Sukcesy odnosili też dramaturdzy (J. Topol, V. Havel, I. Vyskočil). W krytyce i nauce o literaturze pojawiły się tendencje neostrukturalistyczne (K. Chvatík, M. Červenka). Po interwencji wojsk Układu Warsz. (1968) w Czechach powrócono do praktyk z 1. poł. lat 50.; 1970 zlikwidowano ostatecznie dotychczasowe instytucje życia lit.; spośród wybitnych pisarzy mogli publikować jedynie V. Závada, Fuks i Páral; w latach 80. grono to powiększyło się o kilku dalszych twórców, pozostali starali się utrzymać ciągłość literatury, powielając swe teksty w wydawnictwach podziemnych lub przekazując je poza granice kraju; wielu pisarzy znalazło się na emigracji. Nowe, dram. doświadczenia utrwalali poeci: K. Šiktanc, Diviš (RFN), Skácel; szersze uznanie zyskał poeta i eseista Holub oraz laureat Nagrody Nobla (1984), Seifert. Najbardziej znanym przedstawicielem literatury niezależnej stał się dramatopisarz i działacz ruchu Karta 77, późniejszy prezydent Czech, Havel. Sławę międzynar., dzięki nowym powieściom i eseistyce, zyskał Kundera (Francja); interesujące powieści o tematyce współcz. stworzyli: Hrabal, Vaculík, Klíma, Škvorecký (Kanada), J. Gruša (RFN); talentem narracyjnym błysnął O. Pavel; próbę przekształcenia powieści hist. podjął Šotola; tzw. aksamitna rewolucja (1989) zapoczątkowała proces scalania przerwanych tradycji i sztucznie izolowanych nurtów literatury czeskiej. Zmienił się stosunek do tradycji (odkrywanie „białych plam”); do Pragi przeniosły się redakcje czasopism wydawanych za granicą; pojawili sie nowi pisarze (M. Viewegh), powstały nowe czasopisma („Tvar”), wydawnictwa prywatne (TORST, Atlantis, Votobia).
Bibliografia
J. MAGNUSZEWSKI Historia literatury czeskiej, Wrocław 1973;
A. MÉŠT'AN Česká literatúra 1785–1985, Toronto 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia