Chruszczow Nikita S.

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Chruszczow Nikita S., ur. 17 IV 1894, Kalinówka k. Kurska, zm. 11 IX 1971, Moskwa,

polityk sowiecki.

Urodził się 17 IV 1894 w Kalinówce (Ukraina). W 1908 rozpoczął pracę jako ślusarz w Juzowce (obywatel Donieck); od 1918 w RKP(b); 1919 wstąpił do Armii Czerwonej i do 1920 uczestniczył w wojnie domowej w Rosji; 1925 został etatowym pracownikiem partyjnym na Ukrainie; przeniesiony 1931 do Moskwy, został 1933 II sekretarz, a 1935 I sekretarz tamtejszego komitetu obwodowego WKP(b); od 1934 członek KC; od 1938 zastępca członka (od 1939 członek) Biura Politycznego i I sekretarz KC KP(b) Ukrainy; w latach 30. uczestniczył w przeprowadzeniu czystek politycznych. W czasie II wojny światowej. Od IX 1939 zajmował się integracją z sowiecką Ukrainą wschodnich ziem Rzeczypospolitej zajętych przez Armię Czerwoną; współodpowiedzialny za represje wobec ludności polskiej; po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 1941 wchodził w skład rad wojennych kilku frontów, m.in. Stalingradzkiego, Woroneskiego i 1. Ukraińskiego; 1943 awansowany do stopnia generała. Po wyzwoleniu Ukrainy został 1944 jej premierem.

Początek destalinizacji

W 1949 wrócił na stanowisko I sekretarza moskiewskiego komitetu obwodowego WKP(b); po śmierci J. Stalina (III 1953) Chruszczow, powołany na sekretarza KC, przystąpił do walki o władzę po dyktatorze; VI 1953 doprowadził do aresztowania ministra spraw wewnętrzynych, Ł. Berii, we wrześniu tego roku został, po G. Malenkowie, I sekretarzem KC, a II 1955 pozbawił go stanowiska premiera. W II 1956 na XX zjeździe KPZR Chruszczow wygłosił tajny referat O kulcie jednostki i jego następstwach, demaskujący m.in. zbrodnie Stalina wobec aparatu partyjnego; wystąpienie Chruszczowa (wkrótce powszechnie znane w Polsce i świecie) zapoczątkowało w ZSRR proces destalinizacji; z łagrów zaczęto zwalniać więźniów politycznych; zapoczątkowana przez Chruszczowa „odwilż” dotarła także do krajów satelickich. W VII 1957 ostatecznie pokonał w rozgrywkach wewnątrzpartyjnych Malenkowa i przejął pełnię władzy (od 1958 był także premierem), co ułatwiło mu prowadzenie polityki zagranicznej i wewnętrznej; jeszcze 1955 załagodził spór ze Związkiem Komunistów Jugosławii, później zgodził się także na pewną autonomię partii komunistycznej w krajach bloku sowieckiego; stłumił jednak powstanie węgierskie 1956.

Współinicjator pokojowego współistnienia

Na XX zjeździe Chruszczow wystąpił z doktryną pokojowego współistnienia; mimo wzniesienia muru berlińskiego (1961) i kryzysu kubańskiego 1962 doprowadził do podpisania układu moskiewskiego 1963, który ograniczył próby z bronią atomową; odprężenie sowiecko-amerykańskie popsuło jednak na kilkanaście lat kontakty z Chinami.

W polityce wewnętrznej nie udało się Chruszczowowi rozwiązać podstawowego dla ZSRR problemu samowystarczalności żywnościowej; próby zagospodarowania nowych ziem, zwłaszcza na Syberii i w Kazachstanie, zakończyły się niepowodzeniem. Z powodu złej sytuacji aprowizacyjnej dochodziło do strajków, tłumionych (jak w Nowoczerkasku 1962) z całą bezwzględnością; po prześladowaniach B. Pasternaka (1958) Chruszczow tracił poparcie sowieckich środowisk naukowych i kulturalnych; od wznowienia 1961 destalinizacji uległy zaostrzeniu stosunki Chruszczowa z popierającym go po śmierci Stalina aparatem partyjnym; 13 X 1964 na posiedzeniu Prezydium KC zmuszono Chruszczowa do złożenia dymisji, a następnego dnia pozbawiono go stanowisk partyjnych i państwowych. Zmarł 11 IX 1971 w Moskwie.