Chorwacja. Historia

Chorwacja. Historia.

Terytorium obecnej Chorwacji, zamieszkane w starożytności przez plemiona iliryjskie, dostało się w I w. p.n.e. pod panowanie rzymskie i weszło w skład prowincji Dalmacja i Panonia. Za czasów pochodzącego stąd cesarza Dioklecjana stała się centrum imperium (koniec III w.). W VI–VII w. na należące wówczas do Bizancjum ziemie zasiedliły plemiona słowiańskie, wśród nich chorwackie. Chorwaci zajęli część byłej prowincji Dalmacja, zw. odtąd Chorwacją Dalmatyńską, i część Panonii (od VI w. Slawonia) — odtąd Chorwacji Panońskiej. Chorwacja Dalmatyńska w IX w. była obiektem rywalizacji Franków (od których przyjęła chrzest), Bizancjum i papiestwa. Na początku X w. Chorwację Dalmatyńską i Chorwację Panońską zjednoczył władca z dynastii Trpimirowiciów — Tomisław. Jego następcy walczyli z Bizancjum i Wenecją o Dalmację Bizantyńską (wyspy na Adriatyku i nadmorskie miasta Zadar, Split i Dubrownik). Udało się to tylko ok. 1060 królowi Piotrowi Krzesimirowi. Spoistość wewnętrzną państwa osłabiały spory religijne między zwolennikami liturgii łacińskiej a zwolennikami liturgii słowiańskiej. Wymarcie ok. 1090 Trpimirowiciów ułatwiło Węgrom opanowanie Chorwacji i narzucenie jej unii personalnej.

Podczas panowania węgierskiego przyłączono Dalmację Bizantyńską, utraconą jednak częściowo 1409 na rzecz Wenecji. Od końca XV w. ziemie chorwackie stały się obiektem najazdów tureckich. Położenie kraju pogarszała, po śmierci Ludwika II w przegranej bitwie z Turkami pod Mohaczem (1526), wojna domowa między pretendentami do tronu węgierskiego Janem Zapolyą, popieranym przez sułtana Sulejmana I, i Ferdynandem I z dynastii Habsburgów. Na mocy układu zawartego 1538 w Wielkim Waradynie między Ferdynandem I a sułtanem, część Chorwacji, Dalmacji i Slawonii pozostała w składzie korony węgierskiej. Z ziem tych Habsburgowie wydzielili Pogranicze Wojskowe, zarządzane bezpośrednio z Wiednia. Niezadowolenie szlachty i możnowładztwa chorwackiego z absolutystycznej polityki Habsburgów doprowadziło 1670 do nieudanego spisku pod wodzą P. Zrinskiego i F.K. Frankopana. Na mocy zawartego wówczas pokoju w Karłowicach, końćzącego wojnę 1683–99, Habsburgowie odzyskali m.in. Slawonię i część Dalmacji. W 1809–13 Dalmacja i część ziem chorwackich weszła do, utworzonych przez Napoleona I, Prowincji Iliryjskich; Pod władzą Francji rozbudziła się wśród Chorwatów świadomość narodowa. Po klęsce Napoleona I Austria zlikwidowała Prowincje Iliryjskie. Z Dalmacji zaż utworzono odrębną jednostkę administracyjną (królestwo).

W latach 30. XIX w. upowszechniły się w Chorwacji idee iliryzmu — ruchu na rzecz zjednoczenia południowych Słowian. Tzw. ilirowie (m.in. Lj. Gaj) domagali się połączenia historycznych ziem chorwackich w granicach korony węgierskiej, a także uznania języka narodowego za urzędowy w Chorwacji (co nastąpiło 1847). Znaczne wpływy posiadali także zwolennicy integracji z Węgrami (madziaronowie). W czasie Wiosny Ludów w monarchii austriackiej 1848–49 Zgromadzenie Narodowe w Zagrzebiu opowiedziało się za niepodległością oraz liberalnymi reformami społecznymi. Pamiętając dotychczasową centralizacyjno-madziaryzacyjną politykę Węgier, społeczeństwo chorwackie poparło bana J. Jelačicia, który po stronie rządu austriackiego podjął działania wojenne przeciwko rewolucji węgierskiej. Unia chorwacko-węgierska została zerwana. Konstytucja oktrojowana 1849 przez Franciszka Józefa I utrzymała odrębność Chorwacji od Węgier, ale poddała kraj centralistycznym rządom Wiednia. W 1854 wprowadzono, jak w całej monarchii, urzędowy język niemiecki.

Po utworzeniu 1867 Austro-Węgier doszło w następnym roku do odnowienia unii chorwacko-węgierskiej. Chorwacja otrzymała autonomię w sprawach sądownictwa, oświaty, religii; język chorwacki ponownie stał się językiem urzędowym. Sprawy gospodarcze i wojskowe pozostawiono sejmowi i rządowi węgierskiemu. Do Chorwacji miało wrócić Pogranicze Wojskowe (co nastąpiło 1881). Ugoda z 1868 spotkała się w Chorwacji z powszechnym niezadowoleniem. Utrzymujące się tendencje madziaryzacyjne wobec mniejszości słowiańskich w koronie węgierskiej przyczyniły się 1905 do powstania parlamentarnej koalicji chorwacko-serbskiej. Koalicja sprzyjała szerzeniu się w Chorwacji idei jugosłowiańskiej — utworzenia samodzielnego państwa Słowian południowych. Po wybuchu I wojny światowej zwolennicy tej idei utworzyli w końcu 1914 Komitet Jugosłowiański. W VII 1917 Komitet Jugosłowiański i rząd serbski uchwaliły na wyspie Korfu wspólną deklarację o zjednoczeniu wszystkich Słowian południowych w jednym niezależnym królestwie pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów.

W X 1918 powstała w Zagrzebiu Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów — reprezentacja Słowian południowych w monarchii habsburskiej, a sabor (sejm chorwacki) zerwał unię z Węgrami. 1 XII 1918 delegacja Rady przekazała decyzję zjednoczenia z Serbią i Czarnogórą regentowi serbskiemu ks. Aleksandrowi Karadziordziewiciowi, który ogłosił powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Uchwalona 1921 przez Zgromadzenie Ustawodawcze konstytucja, zw. widowdańską, ustaliła centralistyczny system rządów. Wprowadzony przez nią podział kraju na 33 departamenty likwidował hist. obszar Chorwacji. Te postanowienia konstytucji spotkały się z protestami, zwłaszcza Chorwackiej Partii Chłopskiej braci Radiciów, opowiadającej się za federalizacją państwa. W VI 1928 w czasie obrad Skupsztiny (parlamentu) został śmiertelnie ranny S. Radić, co stało się przyczyną kryzysu państwa. W I 1929 król Aleksander I objął rządy dyktatorskie, a w X 1929 zmienił nazwę państwa na Królestwo Jugosławii oraz zaprowadził podział kraju na 9 banowin. Także i tym razem historyczne terytorium Chorwacji zostało podzielone. Zabójstwo Radicia zaktywizowało separatystów chorwackich. W 1930 A. Pavelić założył, posługującą się terrorem, organizację ustaszy (1934 zabili oni króla Aleksandra I). W 1939 V. Maček, który po śmierci Radicia przewodził Chorwackiej Partii Chłopskiej, zawarł z premierem D. Cvetkoviciem ugodę, na mocy której utworzono Banowinę Chorwacką z autonomią w zakresie gospodarki, finansów, oświaty i spraw socjalnych.

Po najeździe państw Osi na Jugosławię, nacjonaliści chorwaccy proklamowali Niezależne Państwo Chorwackie. Po uzgodnieniach z Niemcami i Włochami objęło ono poza Chorwacją także Bośnię i Hercegowinę. Przywódca tego marionetkowego państwa, Pavelić, przyjął program wyrugowania mniejszości narodowych, stosując wobec nich ludobójcze środki. W obozach koncentracyjnych osadzano i mordowano zarówno zwolenników lewicy, jak też Serbów, Węgrów, Cyganów. Wojnę przeżyło zaledwie ok. 20% chorwackich Żydów. Szczególnie ponurą sławę zyskał obóz w Jasenovacu. Najsilniejszą formacją walczącą przeciwko okupantom pod hasłami odrodzenia Jugosławii stali się komunistyczni partyzanci Tito. W XI 1943 II sesja kontrolowanej przez komunistów Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego Jugosławii uchwaliła, że powojenna Jugosławia będzie federacją równoprawnych narodów oraz potwierdziła uchwały lokalnych antyfaszystowskich komitetów wyzwolenia narodowych o przyłączeniu do Chorwacji Istrii, Rijeki i Zadaru. Po obaleniu V 1945 przez oddziały Tito Niezależnego Państwa Chorwackiego władzę przejęła, utworzona 1943, Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Chorwacji. Na mocy konstytucji Jugosławii z 1946 Chorwacja stała się jedną z 6 republik związkowych.

Po wojnie Komunistyczna Partia Jugosławii (od 1952 ZKJ) przeprowadziła w Chorwacji, jak w całym państwie, zasadnicze reformy ustrojowe, w tym reformę rolną i nacjonalizację przemysłu. W społeczeństwie chorwackim nie zanikały dążenia do własnej państwowości, choć władze komunistycznej Jugosławii zwalczały je z całą bezwzględnością. Dopiero konstytucja z 1974 przyznała Chorwacji pewną autonomię. Po załamaniu się na przełomie 1989 i 1990 systemu komunistycznego w Jugosławii, w demokratycznych wyborach 1990 zwyciężyła Chorwacka Wspólnota Demokratyczna, opowiadająca się za niepodległością kraju. 25 VI 1991 Chorwacja proklamowała niepodległość. Wywołało to sprzeciw Serbów w Slawonii i Krajinie, którzy ogłosili oderwanie się od Chorwacji. W VII 1991 doszło do serbskiej irredenty, wspartej przez armię federalną (walki do IX 1992). W trakcie walk państwo chorwackie zyskało uznanie międzynarodowe i wstąpiło do ONZ (V 1992). W 1995 Chorwaci w wyniku działań zbrojnych odzyskali. zachodnią Slawonię i Krajinę. Przejęcie wschodniej Slawonii przebiegało pokojowo, pod międzynarodową kontrolą (1998).

W 1990–2000 władzę sprawowała Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ), której przywódca F. Tudjman był 1990–99 prezydentem państwa. Po śmierci Tudjmana (XII 1999) wybory do parlamentu przyniosły porażkę HDZ i rządy 2000–03 koalicji lewicowo-centrowej. W 2001 Chorwacja zawarła układ o stowarzyszeniu z UE, a 2003 złożyła wniosek o przyjęcie do Unii. Po sukcesie wyborczym XI 2003 (powtórzonym 2007) do władzy wróciła HDZ, która utworzyła rząd koalicyjny z kilkoma małymi partiami centroprawicowymi ( premier I. Sanadar, od 2009 J. Kosor). W IV 2009 została czł. NATO, a w VII 2013 czł. UE. Prezydentem kraju od 2000 był socjalliberał S. Mesić, od 2010 I. Josipović.