Chmielnicki Bohdan Zenobi
 
Encyklopedia PWN
Chmielnicki Bohdan Zenobi, ur. 27 XII 1595, Czehryń(?) k. Kijowa, zm. 6 VIII 1657, Subotów,
hetman kozacki, przywódca powstania 1648–54.
Kalendarium
Urodził się 27 XII 1595 w Czehryniu(?) koło Kijowa. Wziął udział w bitwie pod Cecorą (1620), gdzie zginął jego ojciec, podstarości czehryński, sam zaś Chmielnicki dostał się na 2 lata do niewoli tureckiej. Po uwolnieniu związał się z Kozakami rejestrowymi, 1637 wszedł do starszyzny, uzyskując urząd pisarza wojska zaporoskiego; po zdławieniu przez wojska koronne powstania 1638, w którym Chmielnicki nie brał udziału, został wybrany na członka delegacji rady kijowskiej (9 IX 1638) do króla, która miała złożyć wyrazy poddaństwa. Pełnił wówczas urząd setnika czehryńskiego. Odgrywał istotną rolę w planach wojny tureckiej Władysława IV Wazy, uczestnicząc w delegacji kozackiej do Warszawy (IV 1646) wezwanej na poufną naradę w tej kwestii. W zamian za pomoc zbrojną Kozaczyzna miała uzyskać autonomię. Wyczerpawszy legalne możliwości rozwiązania konfliktu z podstarościm czehryńskim, D. Czaplińskim, wypowiedział posłuszeństwo Rzeczypospolitej; aresztowany, zagrożony wyrokiem śmierci zbiegł na Sicz. Załamanie się planów królewskich wojny tureckiej wywołało niezadowolenie wśród Kozaków, stwarzając podatny grunt do wywołania nowego powstania.
Powstanie 1648
Po zapewnieniu sobie poparcia Kozaków oraz uzyskaniu posiłków tatarskich Chmielnicki rozpoczął 1648 powstanie; został ogłoszony przez Kozaków hetmanem zaporoskim. W V 1648 rozgromił wojska hetmanów koronnych nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, a we wrześniu pod Piławcami rozproszył siły regimentarzy; wkrótce powstańcy oblegli Lwów i Zamość. Pod wrażeniem tych klęsk szlachta opowiedziała się za polityką ugody wobec Kozaków i z poparciem Chmielnickiego królem obrano rzecznika takich działań — Jana II Kazimierza. Rzeczpospolita uznała wówczas Chmielnickiego za hetmana wojsk zaporoskich. Wkrótce, m.in. pod wpływem duchowieństwa prawosławnego w Kijowie, zmienił swą orientację polityczną, z hetmana zaporoskiego stając się zwolennikiem niezależności Ukrainy, co doprowadziło do wznowienia działań wojennych. W celu przekształcenia powstania kozackiego w narodowe rzucił hasło wyzwolenia ludu ruskiego z ucisku feudalnego oraz obrony religii prawosławnej.
Ugoda zborowska i dalsze walki
W 1649 wraz z chanem krymskim Islam Girejem pobił armię królewską pod Zborowem, wcześniej otoczywszy obóz wojsk polskich pod Zbarażem; na mocy ugody zborowskiej uzyskał 40-tysięczny rejestr wojska zaporoskiego, ograniczony, w wyniku przegranej bitwy pod Beresteczkiem, ugodą w Białej Cerkwi (1651) do 20 tysięcy. W 1650 związał się z Turcją, a gdy ta nie zaangażowała się w wojnę z Rzecząpospolitą, a pomoc tatarska strategicznych rozstrzygnięć przynieść nie mogła, 1652 zwrócił się w stronę Rosji, deklarując gotowość poddania Ukrainy pod władzę carską. Zwycięstwo pod Batohem (1652), gdzie na jego rozkaz zabito polskich jeńców z hetmanem M. Kalinowskim, umożliwiło mu opanowanie Mołdawii i sojusz z hospodarem Bazylim Lupulem. Odstępstwo chana od poparcia dla Kozaków pod Żwańcem (1653), podobnie jak wcześniej pod Zborowem, ostatecznie popchnęło Chmielnickiego do oddania Ukrainy pod protekcję Moskwy (perejasławska ugoda 1654). W 1655 wraz z siłami rosyjskimi stoczył nierozstrzygniętą bitwę z armią koronną, wspomaganą przez wojska tatarskie, pod Ochmatowem (29 I) oraz zwycięską pod Gródkiem Jagiellońskim (29 IX). Dopiero wspólna akcja wojsk polskich z Tatarami powstrzymała postępy sił Chmielnickiego pod Jezierną (listopad).
Układ w Radnot
Wobec ograniczania swobód kozackich przez Moskwę starał się szukać oparcia dla planów powstania niezależnej Ukrainy w Sztokholmie, Berlinie i na dworze księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego. Układ o rozejmie polsko-rosyjskim w Niemieży (3 XI 1656), zakładający wybór cara na tron polski, skłonił Chmielnickiego do szybkiego przeciwdziałania. W porozumieniu tym widział on bowiem zasadnicze niebezpieczeństwo dla niezależnej Kozaczyzny. Wraz z Rakoczym, Karolem X Gustawem, królem szwedzkim, elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i B. Radziwiłłem zawarł układ w Radnot (6 XII 1656) zakładający rozbiór Rzeczypospolitej. Chmielnicki nigdy jednak nie zdecydował się na całkowite zerwanie z Rosją. Jego zabiegi o stworzenie niezależnego bytu dla nowego organizmu państwowego na Ukrainie nie powiodły się. Umierając, pozostawił starszyznę kozacką podzieloną na zwolenników współpracy z Polską, Rosją i Turcją. Zmarł 6 VIII 1657 w Subotowie.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tatar, wg Jana Weigela w Habitus Praecipuorum Populorum, tam virorum quam foeminarum singulari arte depicti z 1577fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia