Celtowie
 
Encyklopedia PWN
Celtowie, gr. Keltoí, Kéltai, łac. Celtae,
grupa ludów indoeuropejskich;
z pierwotnych siedzib w dorzeczu górnego Renu, Dunaju i Menu rozprzestrzenili się w ciągu I tysiąclecia p.n.e. po całej Europie, opanowując m.in. Wyspy Brytyjskie, w VII w. p.n.e. — Galię (odtąd znani jako Galowie); następnie dotarli do północnej Italii (390 lub 387 zdobyli i spalili Rzym); odrzuceni na północ, dotarli do Karpat, a nawet poza nie (Śląsk, Małopolska); część skierowała się na Bałkany, splądrowała Grecję (279 spalenie Delf) i wkroczyła do Azji Mniejszej (Galacja); inny odłam Celtów przekroczył ok. 600 p.n.e. Pireneje; zmieszani z miejscową ludnością iberyjską, znani są ze źródeł rzymskich jako Celtyberowie. W IV w. p.n.e. Celtowie znajdowali się na różnym stopniu rozwoju społecznego — od wspólnoty pierwotnej (Półwysep Iberyjski, Brytania, Irlandia) do początków feudalizmu i państwowości (Galia). Podstawowe zajęcie Celtów — hodowla, rolnictwo; umieli wytapiać metale, sporządzać broń; z czasem na terytoriach Celtów rozwinął się handel (szlaki tranzytowe z Brytanii przez Galię do Morza Śródziemnego). Wspólną cechą wierzeń Celtów był politeizm; Celtowie kontynentalni ulegali wpływom kultury Rzymian. W I w. p.n.e.–I w. n.e. większość terenów zamieszkanych przez Celtów (Iberia, Galia, Brytania) została podbita przez Rzym; ludność Iberii i Galii uległa następnie romanizacji; poza obszarem imperium rzymskiego pozostali Celtowie (Irowie) na Irlandii; w V–VI w. n.e. plemiona germańskie wyparły Celtów z Brytanii (Brytowie); do czasów nowożytnych ludy celtyckie przetrwały na Irlandii, w Szkocji, Walii, Kornwalii, na wyspie Man i w Bretanii.
Archeologia. Początki kultury celtyckiej sięgają okresu halsztackiego (halsztacka kultura); jej pełny rozkwit przypada na okres lateński. Wytwory materialne z tego okresu charakteryzuje jednolitość stylistyczna (lateński styl). Powszechnie spotykane osady otwarte, w późniejszym okresie także obronne oppida (Alezja, Staré Hradisko u Prostějova). Dominują prostokątne domy o konstrukcji słupowej, na Wyspach Brytyjskich — domy okrągłe. Architektura sakralna zróżnicowana: południowa Francja i Półwysep Iberyjski — kamienne świątynie prostokątne; północna Francja i Brytania — okrągłe; środkowa Europa — miejsca kultu otoczone czworokątnymi wałami. W obrządku pogrzebowym początkowo kontynuacja tradycji halsztackich, od IV w. p.n.e. płaskie groby szkieletowe o ujednoliconym wyposażeniu — uzbrojenie w grobach męskich, ozdoby w grobach kobiecych. Typowe wytwory kultury materialnej Celtów: uzbrojenie — długie obosieczne miecze, włócznie o długim liściowatym grocie, tarcze z żelaznym umbem i żebrem środkowej ostrogi (wynalazek celtycki), sporadycznie hełmy z rogami; w stroju dominują zapinki (fibula) i pasy łańcuchowe, z ozdób charakterystyczne torquesy i bransolety szklane lub sapropelitowe. Naczynia gliniane wykonane na kole (swoista cecha — domieszka grafitowa), a od końca II w. p.n.e. ceramika malowana. Liczne znaleziska żelaznych narzędzi rolniczych (radlice, półkoski, kosy) i rzemieślniczych. Pierwsze emisje monet w III w. p.n.e. jako naśladownictwo złotych staterów macedońskich, stopniowo nabierają lateńskiego stylu; legendy na monetach z nazewnictwem celtyckim w alfabecie greckim lub łacińskim.
Sztuka początkowo o tradycji halsztackiej, ograniczona do sfer elitarnych (Waldalgesheim styl), szybko rozprzestrzenia się w całej społeczności. Charakterystyczna kamienna i drewniana plastyka figuralna przedstawiająca postaci ludzkie i zwierzęce; rozwinięta sztuka dekoracyjna; silne wpływy stylistyczne na sąsiednie ludy w rezultacie latenizacji. Tradycje sztuki celtyckiej żywe w Szkocji i Irlandii do czasów późnego średniowiecza. Osadnictwo celtyckie na ziemiach polskich ograniczone do 3 stref: groby szkieletowe bogato wyposażone w uzbrojenie w rejonie Wrocławia oraz ośrodek kultu z rzeźbami kamiennymi na Ślęży; osady produkcyjne na Płaskowyżu Głubczyckim (Nowa Cerekwia); w zachodniej Małopolsce intensywne osadnictwo, później w koegzystencji z ludnością germańską; lokalne emisje monet elektronowych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Celtowie, rzeźba głowy Celta znaleziona na terenie Czechfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żelaza epoka, płaskorzeźba celtycka, I w. p.n.e, National Museet Kopenhagafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia